Jan Prot

---

Życiorys

Jan Prot przyszedł na świat 29 września 1891 roku w Warszawie, w rodzinie żydowskiej. Jego rodzicami byli Nikodem (Natan) Berlinerblau, który zmarł w 1933 roku, oraz Jadwiga z domu Chwat, która zmarła w 1936 roku. Jadwiga była daleką kuzynką Aleksandra Wata. Jan miał również siostrę Halinę (1910–2000), która nawiązała związek małżeński z historykiem, bibliofilem i antykwariuszem Hieronimem Wilderem, oraz brata Kazimierza. W jego rodzinie znajdował się także chemik Józef Berlinerblau, który był jego wujkiem, oraz kuzynka Aniela Steinsbergowa (1896–1988).

Jan Prot rozpoczął swoją edukację w warszawskim IV Rządowym Gimnazjum Męskim, jednak w 1905 roku został relegowany z powodu udziału w strajku szkolnym. Następnie kontynuował naukę w Gimnazjum im. Jana Kreczmara, które ukończył w 1909 roku. W 1912 roku, jako eksternista, zdał z odznaczeniem egzamin dojrzałości w C.K. Szkole Realnej we Lwowie, podobnie jak Stanisław Szafnicki oraz Tadeusz Kruszyński. Po zakończeniu nauki pracował jako praktykant w fabryce Ursus.

W latach 1910-1911 służył jako ochotnik w 32 Kremenczuckim pułku piechoty Armii Imperium Rosyjskiego, gdzie ukończył szkołę podoficerską karabinów maszynowych. Następnie studiował chemię na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie, a potem, przez półtora roku, na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz na Uniwersytecie Technicznym w Monachium w semestrze letnim 1914. W tym czasie był również aktywny w organizacjach konspiracyjnych i niepodległościowych, takich jak Organizacja Bojowa PPS, Związek Walki Czynnej oraz Związek Strzelecki, w ramach którego ukończył kurs oficerski w marcu 1914 roku.

Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie wstąpił do Legionów Polskich. Krótko służył jako adiutant Józefa Piłsudskiego, a w sierpniu 1914 roku objął dowództwo plutonu w drugiej kompanii V batalionu grupy strzeleckiej Komendanta, wkrótce przeniesiony do VI batalionu. Został mianowany podporucznikiem 9 października 1914 roku. Na przełomie lat 1914/1915 przeszedł kurs karabinów maszynowych w austriackim Bruck. Od lutego do końca marca 1915 pełnił rolę dowódcy oddziału karabinów maszynowych w 1 pułku piechoty w składzie I Brygady.

Jednocześnie Jan Prot szkolił legionistów w zakresie obsługi karabinów maszynowych w Bełku i Osieku. Od 10 maja 1915 roku dowodził oddziałem karabinów maszynowych 7 pułku piechoty III Brygady. Po zakończeniu działań na froncie w 1916 roku, kontynuował działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej, gdzie pełnił różnorodne funkcje, w tym dowódcy szkoły podchorążych oraz zastępcy dowódcy szkoły oficerskiej. Działał również jako dziennikarz, publikując artykuły w „Strzelcu” i „Wiadomościach Wojskowych”. Po tzw. kryzysie przysięgowym został internowany w Beniaminowie od sierpnia 1917 do 21 marca 1918.

Po zakończeniu działań wojennych w listopadzie 1918 roku w Lublinie zaciągnął się do Wojska Polskiego, gdzie objął dowództwo Centralnej Szkoły Karabinów Maszynowych. W lutym 1919 roku był członkiem sztabu Grupy Operacyjnej gen. E. Śmigłego-Rydza. Na początku 1920 roku odbył szkolenie w Szkole Sztabu Generalnego, a następnie został przeniesiony do sztabu 2 Dywizji Piechoty Legionów. Jako kapitan brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, pełniąc funkcję szefa sztabu 14 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty. Ukończył II Kurs Normalny w Wyższej Szkole Wojennej w latach 1920-1921, uzyskując pełne kwalifikacje do zajmowania stanowisk w Sztabie Generalnym.

3 maja 1922 roku został zatwierdzony w randze majora ze starszeństwem z dnia 1 czerwca 1919 roku. Wkrótce po tym został odkomenderowany do kontynuowania studiów, które zakończył w 1922 roku na Politechnice Lwowskiej, uzyskując tytuł inżyniera chemii fizycznej. W trakcie swojej kariery w Związku Strzeleckim oraz służbie w Legionach Polskich funkcjonował pod pseudonimem „Prot”, który przyjął jako swoje nazwisko 30 czerwca 1921 roku, za zgodą Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego.

Po ukończeniu studiów Jan Prot początkowo był pracownikiem naukowym, pełniąc funkcję starszego asystenta prof. Ignacego Mościckiego, z którym współpracował przy ponownym uruchomieniu fabryki azotowej w Królewskiej Hucie w połowie 1922 roku. W 1923 roku był oficerem zawodowym w 4 pułku piechoty Legionów w Kielcach. Od 31 stycznia 1924 roku przeszedł w stan nieczynny na rok, a następnie 31 stycznia 1925 roku został przeniesiony do rezerwy.

Od 1 lutego 1924 roku pracował w Fabryce Materiałów Wybuchowych „Lignoza” SA w Krywałdzie na stanowisku inżyniera, a później zastępcy dyrektora spółki. W tym samym roku obronił doktorat w dziedzinie chemii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, pod kierunkiem prof. Stanisława Tołłoczki. 1 kwietnia 1927 roku objął stanowisko naczelnego dyrektora Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących w Pionkach, która później stała się Państwową Wytwórnią Prochu (do 1932 roku miasto Pionki nosiło nazwę Zagożdżon).

Kiedy Jan Prot kierował wytwórnią, zakład ten przeszedł modernizację i rozbudowę, stając się jednym z najważniejszych tego rodzaju wytwórni w Europie. Prace te przyczyniły się także do rozwoju miasteczka Pionki, a także do powstania filii w Krajowcach i Sarzynie. W wyniku badań nad produkcją celulozy w 1937 roku Jan Prot otworzył nową filię PWP, pod nazwą Fabryka Celulozy w Niedomicach niedaleko Tarnowa. Jego działania społeczne obejmowały wspieranie kultury, klubu sportowego Proch Pionki oraz budowę domów i kościoła św. Barbary, w którym dzwony nazwano na cześć mianowanych kierowników fabryki: „Jan”, „Stanisław” i „Zygmunt”. Jan Prot pełnił funkcję dyrektora Państwowej Wytwórni Prochu do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku.

Od 1927 do 1939 roku był także prezesem oddziału Związku Legionistów Polskich oraz autorem przekładu dzieła „Zasady chemii nieorganicznej” Wilhelma Ostwalda, które ukazało się w 1932 roku. Ponadto był członkiem zarządu Związku Przemysłu Chemicznego. Przed wyborami parlamentarnymi do Sejmu RP w 1935 roku został mianowany komisarzem wyborczym w okręgu nr 32.

Jan Prot przyczynił się do rozwoju polskiej technologii chemicznej oraz inżynierii procesowej i w 1937 roku otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski „za zasługi na polu przemysłu wojennego”. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 roku, podczas kampanii wrześniowej, ewakuował się z pracownikami PWP na wschód. Po agresji ZSRR na Polskę z 17 września 1939 roku przybył do Warszawy, a następnie przedostał się na Węgry, a później do Francji na przełomie 1939/1940.

W Paryżu Jan Prot współpracował z Laboratorium Chemii Nuklearnej w Collège de France, gdzie prowadził badania nad materiałami wybuchowymi pod kierunkiem Frédérica Joliot-Curie. Po klęsce Francji emigrował do Wielkiej Brytanii, gdzie służył jako oficer Polskich Sił Zbrojnych i pracował jako zastępca kierownika działu w fabryce amunicji w Grantham. W 1943 roku Wojskowy Instytut w Londynie skierował go do brytyjskiej Głównej Kontroli Chemicznej w Ministerstwie Zaopatrzenia, gdzie zajmował się kontrolą jakości prochów wytwarzanych w Powfoot.

Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Został pracownikiem naukowym na Uniwersytecie Edynburskim, gdzie prowadził wykłady na kursach chemicznych zorganizowanych dla polskich wojskowych do demobilizacji w 1948 roku. W tym samym roku uzyskał tytuł doktora filozofii (PhD) na tej uczelni. Działał również jako współautor tłumaczenia podręcznika chemii fizycznej autorstwa A. Findlaya na język polski. Od stycznia 1949 roku uczył chemii fizycznej na Wydziale Chemii Polish University College w Londynie i w 1950 roku został docentem tej uczelni. Od 1950 do 1956 roku był wykładowcą fizyki, chemii i matematyki w St Michael’s Catholic High School w Herts, a od 1956 roku w college’u w Woolwich.

Jan Prot był również aktywnym członkiem sekcji chemicznej Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii oraz działał w londyńskim Instytucie Józefa Piłsudskiego. Zmarł 19 lipca 1957 roku w Londynie i został pochowany na Cmentarzu Brompton w Londynie.

W młodości przeszedł na katolicyzm i przyjął chrzest. Jego pierwsza żona to Zofia z domu Deiches (1894–1994), z którą miał syna Jana Andrzeja (1924–1927), córkę Janinę po mężu Wald (1926–2011) oraz syna Tomasza (1930–2020), który od 1987 do 1990 roku był prorektorem Wyższej Szkoły Inżynierskiej im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu. Jego drugą żoną była Halina z domu Freund (1902–2005), z którą udał się na emigrację. Janina ocalała dzięki pomocy rodziny Franciszka, Marii, Zofii oraz Krystyny Kielanów, którzy zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Ordery i odznaczenia

Jan Prot był odznaczany licznymi medalami i orderami, co świadczy o jego odwadze oraz zasługach. Oto zestawienie jego najważniejszych wyróżnień:

• krzyż srebrny Orderu Virtuti Militari nr 5235,
• krzyż Niepodległości (20 stycznia 1931),
• krzyż oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937),
• krzyż Walecznych (otrzymany dwukrotnie),
• złoty krzyż zasługi (dwukrotnie: 10 listopada 1928, 10 listopada 1933),
• medal pamiątkowy za Wojnę 1918–1921,
• medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości,
• znak oficerski „Parasol” (1914),
• krzyż Polskiej Organizacji Wojskowej.

Te odznaczenia są dowodem jego poświęcenia oraz zaangażowania w walkę o wolność i niepodległość kraju.

Upamiętnienie

W 2004 roku, na wniosek jego syna, prof. dra hab. Tomasza Prota, w Urzędzie Miasta w Pionkach zrealizowano inicjatywę ustanowienia tablicy pamiątkowej, która ma na celu upamiętnienie dra inż. Jana Prota.

---

Oceń: Jan Prot

---