Franciszka Themerson

---

Życiorys

Franciszka Themerson była niezwykle utalentowaną artystką, córką malarza Jakuba Weinlesa oraz pianistki Łucji z Kaufmanów. Była młodszą siostrą Maryli Weinles-Chaykin, która również odnosiła sukcesy jako artystka, pianistka i ilustratorka. Po ukończeniu gimnazjum Zofii Kurmanowej w Warszawie, jej kariera artystyczna zaczęła się rozwijać w niesamowitym tempie.

W wieku zaledwie 15 lat wzięła udział w IV Wystawie Malarstwa i Rzeźby, organizowanej w budynku Gminy Żydowskiej w Warszawie. Kształciła się w Warszawskiej Akademii Muzycznej oraz Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, które ukończyła z wyróżnieniem. W 1929 roku, pomimo rodzinnych powiązań (jej dziad był pradziadem Stefana), połączyła swoje życie z pisarzem i filozofem Stefanem Themersonem. Dwa lata później, 22 czerwca 1931 roku, poślubiła go. Wspólnie zamieszkiwali na ul. Czeczota 16 na warszawskim Mokotowie.

Razem z mężem tworzyli filmy eksperymentalne takie jak: Apteka (1930), Europa (1931–1932), Drobiazg Melodyjny (1933), Zwarcie (1935) oraz Przygoda Człowieka Poczciwego (1937). Tylko ostatni z wymienionych przetrwał, obok dwóch filmów nakręconych już w Anglii, Calling Mr Smith (1943), przejmującej opowieści o zbrodniach nazistowskich w Polsce oraz The Eye and the Ear / Oko i Ucho (1944/45), które dotyczyły wizualizacji muzycznej. W latach 80. XX wieku powstała wtórna wersja Europy, a część oryginału została odkryta w berlińskim archiwum w 2019 roku.

Franciszka była również jednym z założycieli Spółdzielni Autorów Filmowych i redaktorką artystyczną pisma „f.a.” (film artystyczny). Ilustrowała dzieła męża, Jana Brzechwy oraz Anny Świrszczyńskiej, a także publikacje w „Płomyku” i „Wiadomościach Literackich”. W 1937 roku wyjechała z mężem do Francji, gdzie pracowała w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji jako kartografka i ilustratorka. Od 1940 roku zamieszkała na stałe w Wielkiej Brytanii, współpracując z Polskim Rządem na Uchodźstwie.

W trudnych czasach wspierała swoją rodzinę w Warszawie, którą Niemcy zamknęli w getcie. Przykrością jest, że cała jej rodzina, z wyjątkiem córki Maryli – Jasi, została zamordowana przez niemieckich okupantów.

Franciszka i Stefan kontynuowali współpracę artystyczną w Londynie, gdzie nakręcili między innymi dwa filmy dla Biura Filmowego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP: „Calling Mr. Smith” oraz „Oko i ucho”. W 1948 roku założyli eksperymentalną oficynę Gaberbocchus Press, w której odegrała kluczową rolę. Nazwa wydawnictwa pochodziła od neologizmu Lewisa Carrolla, „Jabberwocky” (Dziaberłoki), a „gaberbocchus” to łacińska wersja tego słowa. Gaberbocchus Press wydało ponad 60 różnych tekstów, w tym autorów takich jak Alfred Jarry, Kurt Schwitters, Bertrand Russell oraz ich własne prace Themersonów. Największą popularnością cieszył się utwór „Ubu Roi” Alfreda Jarry’ego, który był wydawany wiele razy i jest nadal dostępny.

Franciszka ilustracja dostarczała oryginalności projektom wydawniczym, które charakteryzowały się jaskrawożółtym papierem. Jej prace były publikowane w wielu czasopismach, a później zebrane i wydane w albumach. Oprócz tworzenia ilustracji, Themerson projektowała kostiumy i scenografie teatralne, w tym dla przedstawień marionetkowych. W jej dorobku znalazły się projekty dla sztuk Ubu Roi, Ubu Enchainé oraz Brechta „Opera za trzy grosze”, które były wystawiane w różnych krajach, w tym w londyńskim Teatrze Narodowym Royal National Theatre w 1993 roku. Od 1954 roku wykładała plastykę w paru brytyjskich uczelniach, a także miała wiele wystaw indywidualnych, w tym w Polsce.

W 1954 roku otrzymała obywatelstwo brytyjskie oraz stała się członkinią Society of Industrial Artists and Designers.

Archiwum Themersonów

Po śmierci Franciszki i Stefana w 1988 roku, ich spuścizną artystyczną zaczęła się zajmować siostrzenica Franciszki, Jasia Reichardt, która mieszkała w Londynie. Po skatalogowaniu zbiorów, w 2015 roku większość archiwum została zdeponowana w Bibliotece Narodowej. W skład zbiorów weszły dokumenty dotyczące Gaberbocchus Press oraz kolekcja kartek życzeniowych i innych druków Themersonów pod hasłem: Gaberbocchus some of the old favourites.

Dzieła ilustrowane przez Franciszkę Themersonową w wydaniu oficyny Gaberbocchus Press

Franciszka Themerson była wybitną artystką i ilustratorką, której prace znacząco wzbogaciły dorobek wielu publikacji literackich. Jej ilustracje są nierozerwalnie związane z dziełami wydanymi przez Gaberbocchus Press, które reprezentują różnorodne podejścia i style. Poniżej przedstawiamy estetyczne i literackie osiągnięcia Themersonowej w kontekście tych wydawnictw.

Oto przegląd niektórych z jej znaczących ilustracji:

• Ezop, The Eagle & the Fox & The Fox & the Eagle: two semantically symmetrical versions and a revised application / Orzeł z Lisem i Lis z Orłem: dwie semantycznie symetryczne wersje i nowe przystosowanie (projektu Stefana Themersona). 1949,
• Stefan Themerson & Barbara Wright, Mr Rouse builds his House. 1950. (Pan Tom buduje dom, Stefan Themerson, i 122 rysunki Franciszki. Warszawa, 1938.) Tate 2013,
• Stefan Themerson, Wooff Wooff, or Who Killed Richard Wagner?. Nowela z rysunkami Franciszki Themerson. 1951,
• Alfred Jarry, Ubu Roi. Drama w pięciu aktach z Pieśnią Disembraining. Pierwsze tłumaczenie na angielski i wstęp Barbara Wright. Rysunki Franciszki Themerson. 1951,
• Bertrand Russell, The Good Citizen’s Alphabet. Przygoda w złowrogim humorze. Ilustracje Franciszki Themerson. 1953. Tate 2017,
• Stefan Themerson, Professor Mmaa’s Lecture, powieść o insektach. Wstęp Bertrand Russell. Ilustracje Franciszki Themerson. 1953,
• Stefan Themerson, The Adventures of Peddy Bottom / Przygody Peddyego Bottoma, bajka z ilustracjami Franciszki Themerson. 1954,
• Raymond Queneau, The Trojan Horse & At the Edge of the Forest. Przekład Barbara Wright. frontispis autorstwa Franciszki Themerson. 1954. Black series no.2,
• Franciszka Themerson, The Way it Walks. Książka karykatur. / Jak to wychodzi: karykatury. 1954. Black series no.3,
• C.H. Sisson, Versions and Perversions of Heine. Angielska wersja 14 poematów Heinricha Heinego na tle politycznym. 1955. Black series no.4,
• The Gaberbocchus Independent. Gazetka na temat oficyny Gaberbocchus z urywkami wydawnictw i recenzji. 1955,
• Stefan Themerson, factor T. Esej o naturze ludzkiej i innych przekonaniach, zakończony Semantic Sonata i indeksem. Rysunki Franciszki Themerson. 1956. Black series nos.8-9s,
• The First Dozen by various authors / Pierwszy tuzin różnych autorów. (Czarna seria w jednym tomie). 1958,
• Harold Lang & Kenneth Tynan, The Quest for Corbett / W poszukiwaniu za Corbettem: napisane dla audycji radio. W opracowaniu Franciszki Themerson. 1960,
• Anatol Stern, Europa. Powielane dzieło jednego z pierwszych polskich futurystycznych wierszy, 1925. Przekład angielski Michaela Horovitza i Stefana Themerson. Ilustrowane kadrów z zaginionego filmu Themersonów z 1932. 1962,
• Bertrand Russell, History of the World in Epitome (For use in Martian infant schools) / epitomiczna historia świata (do użytku uczniów na Marsie). 1962,
• Franciszka i Stefan Themerson, Semantic Divertissements. 1962,
• Stefan Themerson, Bayamus and the Theatre of Semantic Poetry. Powieść semantyczna. 1965,
• Franciszka Themerson, Traces of Living. Rysunki. 1969,
• Stefan Themerson, Special Branch. Powieść. 1972,
• Stefan Themerson, St. Francis and the Wolf of Gubbio, or Brother Francis’ Lamb Chops. Opera / Św. Franciszek i wilk z Gubbio. 1972,
• Stefan Themerson, Logic, Labels & Flesh. 11 esejów. 1974,
• Stefan Themerson, The Urge to Create Visions. Esej o filmie. 1983,
• Nicholas Wadley, ed. The Drawings of Franciszka Themerson, 1991,
• Stefan Themerson, Collected Poems. 1997,
• Franciszka Themerson & Stefan Themerson, Unposted Letters. Korespondencja, dzienniki, rysunki, dokumenty 1940-42. Gaberbocchus & De Harmonie. 2013.

Ważność dzieł Franciszki Themerson w kontekście polskiego i angielskiego rynku wydawniczego pozostaje niezaprzeczalna, a jej twórczość wciąż inspiruje nowe pokolenia artystów i ilustratorów.

Inne książki ilustrowane przez Franciszkę Themerson

Franciszka Themerson, jako utalentowana artystka, pozostawiła po sobie szereg ilustracji, które wzbogaciły wiele książek. Oto niektóre z ich tytułów:

• Poczta, Warszawa, 1932,
• May d’ Alençon, Tricoti Tricota. (jako Françoise Themerson). Paryż, 1939,
• May d’ Alençon, Le Cochon Aerodynamique. (jako Françoise Themerson). Paryż, 1939,
• Forty drawings for friends: Londyn 1940-1942, prywatne wydanie, 1943,
• Mary Fielding Moore: The Lion Who Ate Tomatoes, and other stories. Sylvan Press, 1945,
• Lewis Carroll, Through the Looking Glass and What Alice Found There / Po drugiej stronie lustra i co tam Alicja znalazła, 1946, (pierwsze wydanie Inky Parrot Press, 2001),
• My First Nursery Book. George G. Harrap & Co., 1947; Tate 2008,
• Ronald Bottrall, The Palissades of Fear. Editions Poetry London, 1949,
• Ezop, The Eagle & the Fox, and the Fox & the Eagle. Gaberbocchus, 1949,
• Stefan Themerson, Mr Rouse Builds His House. Gaberbocchus, 1950,
• Stephen Leacock, The Unicorn Leacock. Hutchinson, 1960,
• Franciszka Themerson, UBU. komiks, Bobbs-Merrill, Nowy Jork, 1970 (wydania tłumaczone, 1983-2014),
• Franciszka Themerson, London 1941-42. prywatne wydanie, 1987,
• Franciszka Themerson, Music. A Suite of Drawings. Themerson archive, 1998,
• Franciszka Themerson, A view of the World: Rysunki Franciszki Themerson. Obscure Publications, 2001,
• Stefan Themerson (tłum. Barbara Wright), Fragments from Darkness. Obscure Publications, 2001,
• Stefan Themerson, The Table that Ran Away to the Woods. Tate, 2012.

Wystawy

Franciszka Themerson była artystką o bogatej i różnorodnej karierze, co znajduje odzwierciedlenie w licznych wystawach, które miała okazję zorganizować w ciągu swojej twórczości. Jej prace były prezentowane w wielu znanych galeriach na całym świecie, w tym w Londynie, Paryżu, Sztokholmie oraz Warszawie.

Wśród wielu istotnych wydarzeń wymienia się:

• London Group, New Burlington Galleries, Londyn, luty–marzec 1951,
• Arts Society of Paddington: Exhibition of Paintings and Sculpture by Contemporary Paddington Artists – Odeon Cinema, Edgware Road, Londyn, 2–14 lipca 1951,
• Exhibition of Paintings by Franciszka Themerson, Watergate Theatre Club, Londyn, 11 września – 8 października 1951,
• London Group, New Burlington Galleries, Londyn, do 24 listopada 1951,
• London Group, kwiecień 1952,
• Les Éditions de Gaberbocchus, La Hune, Paryż, luty – marzec 1956,
• Recent Paintings by Franciszka Themerson, Gallery One, Londyn, 1 – 20 lutego 1957,
• A selection from the John Moores Liverpool Exhibition, RWS Galleries, Londyn, 12 – 22 lutego 1958,
• New Paintings by Franciszka Themerson, Gallery One, Londyn, 12 maja – 6 czerwca 1958,
• Paintings by Franciszka Themerson, Gallery One, Londyn, 12 maja -7 czerwca 1959,
• Women’s International Art Club, RBA Galleries, Londyn, 19 stycznia – 3 lutego 1961,
• Drian Artists, Drian Galleries, Londyn, 2 – 19 stycznia 1963,
• Retrospective exhibition of paintings by Franciszka Themerson, Drian Galleries, Londyn, 10 września – 7 października 1963,
• Franciszka Themerson: malarstwo i rysunek, Zachęta, Warszawa, luty 1964,
• Drian Artists 1964 exhibition, Drian Galleries, Londyn, styczeń 1964,
• Franciszka Themerson och Kung Ubu, Marionetteatern Konstframjandet, Stockholm, 7 – 29 listopada 1964,
• Franciszka Themerson drawings, Marjorie Parr Gallery, Londyn, 8 – 28 kwietnia 1965,
• group H, thirty fifth exhibition, Better Books, Londyn, lipiec 1965,
• Joseph Lacasse, Douglas Portway, Cecil Stephenson, Franciszka Themerson, Drian Galleries, Londyn, 6 września – 10 października 1965,
• The Second Ind Coope Art Collection, touring exhibition, 1965,
• Franciszka Themerson Paintings, New Gallery, Belfast, 24 stycznia – lutego 1966,
• group H, thirty-sixth exhibition, Drian Galleries, Londyn, 4–21 października 1966,
• British Drawing Today, ICA, Londyn, 15 kwietnia – 6 maja 1967,
• I Musici di Franciszka Themerson, Il Vicolo Galleria D’Arte, Genua, 13–31 stycznia 1968,
• Cybernetic Serendipity, designed by Franciszka Themerson, ICA, Londyn, 2 sierpnia – 20 października 1968,
• Franciszka Themerson, James Morrison, Alexander Cree, Richard Demarco Gallery, Edynburg, 6 – 27 listopada 1968,
• Franciszka Themerson, It all depends on the point of view, Whitechapel Art Gallery, Londyn, 9 września – 19 października 1975,
• Prunella Clough, Adrian Heath, Jack Smith, Franciszka Themerson – Sunderland Arts Centre, 14 listopada – 6 grudnia 1977,
• Franciszka Themerson, paintings, drawings and theatre design, Gruenebaum Gallery, Nowy Jork, 7 grudnia – 7 stycznia 1978,
• Z kolekcji Haliny Nałęcz z Londynu – Muzeum Narodowe, Warszawa, stycznia – lutego 1978,
• Fantastiska figurer – Liljevalchs Konsthall, Stockholm, 1 czerwca – 16 września 1979,
• Impasses – Galerie L’Ollave, Lyon, 6–22 marca 1980,
• Stefan i Franciszka Themerson, Visual Researches – Muzeum Sztuki w Łodzi, 1982,
• Presences Polonaises – Centre Georges Pompidou, Paryż, 23 czerwca – 26 września 1983,
• Constructivism in Poland 1923 to 1936 – Kettle’s Yard Gallery, Cambridge, 25 lutego – 8 kwietnia 1984; Riverside Studios, Londyn, kwiecień–maj 1984,
• Painters in the Theatre – Gillian Jason Gallery, Londyn, 23 listopada – 22 grudnia 1988,
• Ubu Cent Ans de Règne – Musée-Galerie de la Seita, Paryż 12 maja – 12 czerwca 1981,
• Minnesutställning : Themersons – Marionettmuseet, Sztokholm, 15 maja – 14 czerwca 1989,
• Franciszka Themerson, Stefan Themerson – Galeria Stara, Lublin, grudzień 1990 – styczeń 1991,
• Dziedzictwo – Galeria Kordegarda, Warszawa, wrzesień 1991,
• The Drawings of Franciszka Themerson (retrospective exhibition) – Nordjyllands Kunstmuseum, Aalborg, 6 września – 17 listopada 1991,
• Franciszka Themerson Drawings – Gardner Centre, University of Sussex, Falmer, 1 – 28 października 1992,
• Polish Roots British Soil, artists of Polish origin working in Britain – City Centre, Edynburg, 2 kwietnia – 22 maja 1993,
• Festiwal: Świat według Themersonów – Gdańsk, 26–29 maja 1993,
• Franciszka Themerson, Figures in Space – Redfern Gallery, Londyn, 8 czerwca – 15 lipca 1993,
• Franciszka Themerson Designs for the Theatre – Olivier Foyer, Royal National Theatre, Londyn, 9 sierpnia – 25 września 1993,
• Lines from Life, the art of Franciszka Themerson – Foyer Galleries, Level 2, Royal Festival Hall, Londyn, 9 sierpnia – 25 września 1993,
• The Themersons and the Gaberbocchus Press, an Experiment in Publishing 1948-1979 – La Boetie, Nowy Jork, 14 października – 15 stycznia 1993,
• Gaberbocchus Press – The Poetry Library, Royal Festival Hall, Londyn, 15 listopada – 12 grudnia 1993,
• Franciszka and Stefan Themerson in Time and in Space, books, photograms, films 1928 – 1988 – Centrum Sztuki Współczesnej, Zamek Ujazdowski, Warszawa, 23 listopada – 30 grudnia 1993,
• Franciszka Themerson i Teatr – Galeria ‘Pałacyk’ im. Tadeusza Kulisiewicza, Warszawa, 13–22 grudnia 1993,
• The Themersons and the Gaberbocchus Press – an Experiment in Publishing 1948-1979 – bNO (beroepsvereninging Nederlandse Ontwerpers), Amsterdam, 29 kwietnia – 20 maja 1994,
• Another Reading – art inspired by the written word – Jason Rhodes, Londyn, 30 listopada 1994 – 30 stycznia 1995,
• Gaberbocchus Press, un éditeur non conformiste 1948-1979 – Galerie Colbert, Bibliothèque nationale de France, Paryż, 23 stycznia – 24 lutego 1996,
• Franciszka Themerson: Unposted Letters 1940-42 – Imperial War Museum, Londyn, 15 lutego – 8 kwietnia 1996,
• The Gaberbocchus Press of Stefan & Franciszka Themerson – Galerie Signe, Heerlen, Holandia, 29 sierpnia – 27 września 1998,
• Franciszka Themerson: Białe Obrazy – Galeria Kordegarda, Warszawa, 18 grudnia 1998 – 17 stycznia 1999,
• Franciszka Themerson: Why is the mind in the head? / dlaczego myśl się mieści w głowie? – Art First, Londyn, 13 stycznia – 11 lutego 1999,
• UBU in UK – The Mayor Gallery, Londyn, 20 lipca – 15 września 2000,
• Franciszka Themerson: What shall I say? / Co mam na to? – Art First, Londyn, 2–19 kwietnia 2001,
• Wyspy Themersonów w Poznaniu, Zamek i Galeria Oko/Ucho, Poznań, 21 października – 14 listopada 2004,
• Franciszka Themerson: Ubu Król – Galeria Oko Ucho, Poznań, 21 października – 14 listopada 2004,
• Lightbox: Stefan & Franciszka Themerson, Tate Britain, Londyn, 2 maja – 28 czerwca 2009,
• Themerson & Themerson, dwie wystawy – Muzeum Mazowieckie, Płock, 13 września – 2 grudnia 2012,
• The Themersons and the Avant-Garde, Muzeum Sztuki w Łodzi, 22 lutego – 5 maja 2013,
• Franciszka Themerson, a European Artist / Artystka Europejska – 12 Star Gallery, Europe House, Londyn, 19 lutego – 8 marca 2013,
• Franciszka Themerson, Why is the Mind in the Head?, GV Art, Londyn, 11–20 października 2013,
• Dni Themersonów w Warszawie, 21–23 listopada 2013,
• UBU według Themersonów, Książnica Płocka, Płock, październik 2013,
• Franciszka & Stefan Themerson: Books, Camera, Ubu – Camden Arts Centre, Londyn, 23 marca – 5 czerwca 2016,
• Franciszka Themerson, Lines and Thoughts – l’étrangère, Londyn, 4 listopada – 16 grudnia 2016,
• Franciszka Themerson & UBU – Richard Saltoun Gallery, Londyn, 21 lipca – 15 września 2017,
• FT & it’s in SW19, Norman Plastow Gallery, Wimbledon, Londyn, 29 września – 10 października 2017,
• Franciszka Themerson Lifelines – Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia”, Gdańsk, 12 lipca – 13 października 2019.

Wystawy Franciszki Themerson pokazują jej niezwykły wkład w sztukę współczesną oraz jej międzynarodowe osiągnięcia, które na zawsze pozostaną w pamięci wielu kolekcjonerów i miłośników sztuki.

Filmografia (wraz z mężem Stefanem)

Filmografia Franciszki Themerson oraz jej męża Stefana obejmuje szereg fascynujących projektów, które odzwierciedlają ich artystyczne zainteresowania i innowacyjne podejście do kina.

• Apteka – to krótkometrażowy, czarno-biały film niemy z 1930 roku, zrealizowany w Warszawie w formacie 35mm, trwający 3 minuty. Niestety, film ten zaginął, jednak można zobaczyć próbę jego rekonstrukcji na stronie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.
• Europa – film inspirowany poematem Anatola Sterna, zrealizowany w Warszawie między 1931 a 1932 rokiem. To czarno-biały, niemy film o długości 15 minut, który również zaginął, ale odnaleziony został po 90 latach w Niemczech.
• Drobiazg Melodyjny – w tym przypadku mamy do czynienia z fotogramami w ruchu, które towarzyszą muzyce Ravela. Film z 1933 roku został stworzony na zamówienie firmy galanteryjnej Wandy Golińskiej. Jest czarno-biały, dźwiękowy, trwa 3 minuty, a i on niestety również zaginął.
• Zwarcie – film, który zrealizowany został na zlecenie Instytutu Spraw Społecznych w Warszawie. Muzykę do niego skomponował Witold Lutosławski. Czarno-biały, dźwiękowy film ma długość 10 minut i powstał w 1935 roku; niestety, również i ten film zaginął.
• Przygoda człowieka poczciwego – to irracjonalna humoreska na podstawie własnego scenariusza. Muzyka do filmu została skomponowana przez Stefana Kisielewskiego. Film ma 10 minut, jest czarno-biały i dźwiękowy, powstał w 1937 roku.
• Calling Mr. Smith – film antynazistowski, zamówiony przez Biuro Filmowe Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP w Londynie, na podstawie własnego scenariusza, wykorzystujący fotografie i filmy dokumentalne. Muzyka obejmuje utwory Bacha, Chopina, Szymanowskiego oraz Horst Wessel Lied. Film jest kolorowy, dźwiękowy, ma 10 minut długości i został zrealizowany w Londynie w 1943 roku.
• The Eye & The Ear – kolejne zlecenie od Biura Filmowego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP w Londynie, jest to film składający się z fotogramów w ruchu. Muzyka do filmu autorstwa Karola Szymanowskiego, czarno-biały, dźwiękowy, trwa 10 minut i powstał w Londynie między 1944 a 1945 rokiem.

Franciszka Themerson, we współpracy ze swoim mężem, Stefanem, stworzyła wiele znaczących dzieł, które, mimo upływu lat, wciąż są doceniane i badane przez współczesnych miłośników sztuki filmowej.

---

Oceń: Franciszka Themerson

---