Anna Świrszczyńska

---

Życiorys

Córka Jana Świerczyńskiego oraz Stanisławy z Bojarskich, Anna Świrszczyńska, na zawsze pozostanie w pamięci jako wybitna postać w polskiej literaturze. Jej nazwisko zapisane w księdze metrykalnej nosi błędną formę „Świrszczyńska”, której nigdy nie poprawiono. Od najwcześniejszych lat była zafascynowana sztuką, co z pewnością miało wpływ na rozwój jej twórczości. Jej ojciec był artystą, który trudnił się malarstwem, rzeźbiarstwem oraz etnografią.

Po ukończeniu gimnazjum Janiny Tymińskiej w Warszawie, Świrszczyńska zdała maturę w 1927 roku i przystąpiła do studiów polonistycznych na Uniwersytecie Warszawskim. Niestety, z powodu ograniczonych środków finansowych nie mogła sobie pozwolić na artystyczne kształcenie. Malarstwo ojca, który zajmował się monumentalnymi kompozycjami historycznymi, przynosiło niewielkie zyski, co skutkowało trudnościami finansowymi w rodzinie. W czasie nauki odkryła piękno polskiego języka, co zainspirowało ją do pierwszych prób pisarskich.

Już w 1930 roku jej wiersz „Śnieg” został opublikowany w tygodniku „Płomyk”. Jednak Świrszczyńska za swój rzeczywisty debiut uznaje wiersz „Południe”, który pojawił się na łamach „Wiadomości Literackich” w 1934 roku i zdobył I nagrodę w Turnieju Młodych Poetów. W 1936 roku została członkinią Związku Zawodowego Literatów Polskich i wkrótce rozpoczęła pisać utwory dla dzieci, współpracując na początku z Janiną Porazińską.

W latach 1936–1939 pracowała w Związku Nauczycielstwa Polskiego jako redaktorka „Małego Płomyczka”, a jej teksty ukazywały się w pismach dla dzieci, takich jak „Płomyczek” i „Kurier Warszawski Dzieciom”. W tym samym roku aktywnie brała udział w strajku nauczycieli, protestując przeciwko zawieszeniu działalności Zarządu Głównego ZNP, co było wynikiem działań władz państwowych. Jej pierwsza książka, „Wiersze i proza”, ukazała się w 1936 roku.

Podczas II wojny światowej Świrszczyńska pozostała w Warszawie, gdzie zmuszona była do wykonywania różnych prac zarobkowych, takich jak sprzedawczyni czy kelnerka, ale nigdy nie zaprzestała pisania. Wiersz „Rok 1941” zdobył uznanie w 1942 roku, a w 1943 roku powstał dramat „Orfeusz”, który został nagrodzony przez warszawskie podziemie kulturalne. Choć planowała cykl powieści historycznych dla młodzieży, po wojnie ukazał się tylko pierwszy tom – „Arkona – gród Świętowita”, ilustrujący zmagania plemion słowiańskich z Germanami. Jej prace dla młodych czytelników często w formie wierszy oparte były na polskiej historii i legendach.

Stanęła w obronie Warszawy w 1944 roku jako sanitariuszka podczas powstania warszawskiego. Po jego opanowaniu zamieszkała w Sochaczewie, a w 1945 roku osiadła w Krakowie, gdzie kontynuowała działalność literacką. Publikowała w licznych czasopismach, takich jak „Dziennik Polski” oraz „Iskierki”, zaczynając współpracę z Polskim Radiem, dla którego pisała audycje i słuchowiska. W latach 1946–1950 pełniła funkcję kierownika literackiego w Państwowym Teatrze Młodego Widza w Krakowie, będąc jego ostatnim pracodawcą przed całkowitym oddaniem się twórczości literackiej.

W dniu 8 lutego 1953 roku, razem z innymi literatami, podpisała rezolucję wyrażającą poparcie dla stalinowskich władz PRL. W tym samym roku wzięła ślub z aktorem Janem Adamskim, z którym miała córkę Ludmiłę. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1968 roku. Jej drugi zbiór poezji, „Liryki zebrane”, ukazał się dopiero w 1958 roku, zawierając utwory z różnych okresów, w tym z czasów wojny.

W okresie od lat 60. do 80. jej prace były publikowane w „Płomyku”, „Poezji”, „Literaturze”, „Kulturze” oraz „Szpilkach”. Wydano sześć nowych tomów poezji, a także wybory z wcześniejszego dorobku artystki, takie jak „Jestem baba” z 1972 roku czy „Budowałam barykadę” z 1974 roku. Jej twórczość została doceniona licznymi nagrodami, w tym nagrodą Prezesa Rady Ministrów w 1973 roku oraz nagrodą miasta Krakowa w 1976 roku. Otrzymała także Krzyż Kawalerski (1957) oraz Krzyż Oficerski (1975) Orderu Odrodzenia Polski oraz Medal Komisji Edukacji Narodowej.

Anna Świrszczyńska zmarła, a jej ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Jej życie i twórczość pozostają nie tylko cennym dorobkiem literackim, ale również inspiracją dla kolejnych pokoleń twórców.

Twórczość

Twórczość Anny Świrszczyńskiej z okresu przedwojennego to niezwykle poetycka interpretacja różnych obrazów, co często można interpretować dosłownie. W jej wierszach pojawiają się podtytuły takie jak fresk, gobelin oraz gobelin barokowy, które odzwierciedlają jej zmysł artystyczny i związki z dzieciństwem spędzonym w pracowni ojca, w otoczeniu reprodukcji i albumów – to jej własny sposób na „malowanie” świata.

Warto zauważyć, jak staranność i dbałość o dobór słów oraz stylizacje na staropolski język pozwalały jej na tworzenie wyjątkowych i kunsztownych miniaturek poetyckich. Świrszczyńska w późniejszych latach umiejętnie wykorzystała swój talent do zwięzłego formułowania myśli.

Jednak podczas wojny dotychczasowy styl i forma narracji stały się niewystarczające, aby oddać dramatyzm rzeczywistości. Wydaje się, że to właśnie w tym trudnym czasie zrozumiała, iż o wiele istotniejsze jest przekazywanie własnych emocji niż opisywanie zewnętrznych obrazów.

W jej twórczości wyraźnie widoczna była nieustanna praca nad wierszami, co przejawiało się w skrótach, zmianach wcześniejszych podziałów na zwrotki, a także w różnych wersjach i podtytułach w późniejszych wydaniach. Świat, który tworzyła, był zawsze otwarty i nigdy do końca zdefiniowany. Była autorką, której styl podlegał świadomym i ciągłym transformacjom.

Poetka dążyła do wypracowania form wyrazu, które najlepiej odzwierciedlały jej zamysły, a szczególnie przez wiele lat poszukiwała sposobu na opisanie traumatycznych przeżyć związanych z Powstaniem Warszawskim. Jej zbiór wierszy Budowałam barykadę został opublikowany trzydzieści lat po tych wydarzeniach i charakteryzuje się oszczędnością formy, a jego treść dotyczy walki z głodem, strachem, bólem i śmiercią, z dala od romantycznych i pięknych metafor.

W twórczości Świrszczyńskiej widać również silny nurt feminizmu. Tematy poruszane w jej zbiorze Czarne słowa zyskały nowy wymiar w tomie Jestem baba, gdzie bezkompromisowo i z dużą szczerością analizuje psychikę kobiet oraz ich odmienny od mężskiego sposób postrzegania świata. W jej wierszach możemy znaleźć refleksje na temat biologii kobiecego ciała i zmysłowości, które nigdy wcześniej nie były tak bezpośrednio ukazane.

Poruszanie kwestię losu kobiet i tematykę seksualności w jej specyficznym stylu, który często jest oszczędny w słownictwie, stanowi największe osiągnięcie Świrszczyńskiej. Dzięki tym unikalnym cechom, Czesław Miłosz uznał ją za jedną z najważniejszych poetek współczesnej literatury polskiej.

Publikacje

Anna Świrszczyńska jest wybitną postacią w polskiej literaturze, a jej twórczość poetycka obejmuje liczne dzieła, które znacząco wpłynęły na polski krajobraz literacki. Wśród jej publikacji znajdują się zarówno wiersze, jak i proza. Poniżej przedstawiamy przegląd najważniejszych utworów.

• Wiersze i proza (1936) Warszawa, nakładem autora,
• Liryki zebrane (1958) Warszawa, PIW,
• Czarne słowa (1967) Kraków, Wyd. Literackie (tom zawiera wiersze oraz 3 jednoaktówki: Czarny kwadrat, Człowiek i gwiazda i Rozmowa z własną nogą),
• Wiatr (1970) Warszawa, PIW,
• Jestem baba (1972) Kraków, Wyd. Literackie (jedno z wydań miało podtytuł: Świrszczyńska z rysunkami Berezowskiej, Berezowska z wierszami Świrszczyńskiej),
• Poezje wybrane (1973) Warszawa, LSW (wybór i wstęp autorki),
• Budowałam barykadę (1974) Warszawa, Czytelnik,
• Szczęśliwa jak psi ogon (1978) Kraków, Wyd. Literackie,
• Wybór wierszy (1980) Warszawa, Czytelnik (uwaga: w książce są również utwory pisane prozą),
• Poezje (1984) Warszawa, Czytelnik (wybór autorki),
• Teatr poetycki (1984) Kraków, Wyd. Literackie (zawartość: Orfeusz, Misterium piętnastowieczne. Czarny kwadrat, Człowiek i gwiazdy, Święty i diabeł, Rozmowa z własną nogą),
• Cierpienie i radość (1985) Warszawa, PIW (tom ostatni, pośmiertny),
• Kobiety, baby (1988) Kraków, Oficyna Pod Baranami Wyd. Miniatura (wybór i oprac. Zdzisława Zegadłówna),
• Czysta rozkosz (1992) Szczecin, Glob (wybór Tadeusza Żukowskiego),
• Radość i cierpienie. Utwory wybrane (1993) Kraków, Wyd. Literackie (wybór Krzysztofa Lisowskiego),
• Ogromniejąca perła samotności: poezja (1996) Warszawa, Interart (wybór wierszy),
• Poezja (1997) Warszawa, PIW (wybór Czesława Miłosza),
• Liryki najpiękniejsze (1999) Toruń, Algo (wybór Aleksandra Madydy),
• Jestem baba. Wiersze z różnych lat (2000) Warszawa, Prószyński i S-ka (wybór Anny Janko).

W zakresie dramatów scenicznych, Świrszczyńska stworzyła wiele ważnych dzieł:

• Śmierć Orfeusza (1938), słuchowisko radiowe (radio i druk. 1938),
• Orfeusz. Sztuka w 3 aktach (1947), sztuka powstała ok. 1942, prapremiera teatr. w reż. Wilama Horzycy – 1946, TV – 1964, 1971, druk: 1947 Warszawa, Wyd. Kuthana,
• Ostrożny. Sztuka w 2 odsłonach (1946),
• Strzały na ulicy Długiej (1947), (nt. odbicia więźniów pod Arsenałem), wystawiona – 1947, druk – 1948, w radio – 1950.
• Odezwa na murze (1951), Nagroda Ministra Kultury i Sztuki w konkursie na współczesną sztukę polską w 1951,
• Czerwone sztandary (1952), współautor: Henryk Vogler,
• Życie i śmierć (1956),
• Trzy kobiety i ja (1960),
• Miałem dwie żony (1963),
• Śmierć w Kongo (1963),
• Kiedy rzeka była źródłem (1967), spektakl Teatru Telewizji oparty na sztuce Odezwa na murze,
• Mama płaci alimenty (1967).

Świrszczyńska pisała również utwory dla dzieci i młodzieży, w tym słuchowiska radiowe i dramaty:

• Biedulka, co siedem kostek miała (1947), utwór dramatyczny,
• Farfurka Królowej Bony (1947), utwór sceniczny; 1948 – w radio, 1993- spektakl Teatru Telewizji,
• Awantura z ogniem (1949), utwór dramatyczny, realizacja radiowa,
• Opowieść o kulawym Bogu Hefajstosie (1954), również pod tytułem Hefajstos. Jak słońce spadło z nieba,
• Zrobiła się dziura w niebie (1954),
• Tygrys tańczy dla Szu-Hin (1959), również pod tytułem Bajka chińska,
• O złym księciu Popielu i o dobrym Piaście (1960), również pod tytułem Baśń o Piaście i Popielu,
• Pan Twardowski (1962),
• O pięknej Dorotce (1969),
• Kiedy Ziemowit miał siedem lat (1989),
• oraz wiele słuchowisk radiowych, niemal wyłącznie dla dzieci i młodzieży (od lat trzydziestych do sześćdziesiątych ub. w.).

W sferze prozy, jej dorobek obejmuje powieści, w tym:

• Arkona, gród Świętowita. Z dziejów słowiańskiej Rugii, czyli Rany. Powieść dla starszej młodzieży (1946).

Co więcej, Anna Świrszczyńska była autorką bajek oraz opowieści dla dzieci:

• O żaczkach kolędniczkach i świątecznych pierniczkach (1934),
• Psotny Morus. Przygody pieska (1936), współautor: Janina Porazińska,
• Rok polskiego dziecka. Wiersze i obrazki sceniczne na doroczne święta państwowe i szkolne (1936),
• Król Knotek (1938),
• Miała czarownica złote grabie (1943),
• Gdańska panienka. Wiersze dla dzieci (1947),
• O szewcu warszawskim (1947), opowieść wierszem o Janie Kilińskim,
• Tabakierka króla Stasia (1947),
• Tygrys w kwiatki i inne bajki wschodnie (1948),
• Trzy brudasy (1949),
• O Małgosi, co się niczego nie bała (1958),
• Opowieści dawnej treści (1958), zawartość: Farfurka królowej Bony; Starościanka i Sokolniczek; Opowieść o ślicznej Agnieszce; O Janie Matejce i panu Kajetanie,
• Cudowna broda szacha (1959),
• Nad rzeką Zam-Zam (1960),
• O małej Obie, najlepszej siostrzyczce na świecie. Opowieść japońska (1960), również jako Przygody w Krainie Chryzantem,
• Rogaliki Króla Jana (1960), zawartość: O Panu Reju z Nagłowic; Rogaliki króla Jana; O biednym szklarczyku i panu Kościuszce; Markietanki księcia Józefa,
• O przygodach i igraszkach wesołego Patałaszka (1962),
• Z dawnej Polski (1963), zawartość: Jak myszy zjadły Popiela; Skarby księżniczki Dobrawy; Jak Bolko Niemce zadziwił; O gdańskiej burmistrzance,
• Paź królowej Barbary (1964), zawartość: Dąb króla Kazimierza, Paź królowej Barbary, Żaczek i alchemik, O Panu Twardowskim; wyd. z 1987 rozszerzone zostało o część opowieści wcześniej publikowanych oraz o utwory: Polska książka księżnej Kingi, Jak Łokietek lał się pod Płowcami; Ołtarz mistrza Wita, Gdy Mikołaj Kopernik był żakiem, O lipie z Czarnolasu, Król Batory i Maciej Skiba, Kołnierzyk Frycka Chopina, Wiewiórka Adama Mickiewicza, Romuald Traugutt,
• Kołysanka dla Marka (1970),
• Historie z dawnych lat (1972), zawartość: wybór z książki Paź królowej Barbary,
• Za czasów Piasta (1975), zawartość: Lech, Czech i Rus; O dzielnym Piaście; Przygoda w borze,
• Śląskie opowieści (1982), zawartość: Ojciec Lompa; Franciszek Myśliwiec; Stary sołtys Śleziona,
• Wesele hipopotama (1983),
• Jak Krak zbudował Kraków (1984),
• Pan Twardowski i inne opowieści (1984), wybór z poprzednio wydanych opowieści,
• Królewna Wanda (1985),
• Szumią lasy nad Gopłem (1988),
• i ok. 30 wydań niewielkich objętościowo wierszowanych utworów dla dzieci (od lat trzydziestych po osiemdziesiąte ub. w.). Ukazało się również drukiem kilka zeszytów z tekstami piosenek autorstwa Anny Świrszczyńskiej.

Inna działalność literacka i artystyczna Świrszczyńskiej to przekłady (np. libretto do opery Hagith, muz. Karol Szymanowski, arie – wspólnie z B. Romaniszynem – do muzyki Ch. Glucka, poezje wietnamskie Che Lan Vien, ale z j. franc.) oraz adaptacje sceniczne (Królewna Śnieżka, Zakonnica Denisa Diderota, Pani Bovary Flauberta).

Ważnym aspektem twórczości są również przekłady wierszy Świrszczyńskiej na inne języki, między innymi:

• Thirty-four poems on the Warsaw uprising (1977), New York. Przekład: Magnus Jan Kryński, Robert A. Maguire,
• Building the Barricade (1979), Kraków. Przekład: Magnus Jan Kryński, Robert A. Maguire,
• Happy as a dog’s tail (1985), San Diego. Wybór i przekład: Czesław Miłosz i Leonard Nathan,
• Fat like the sun (1986), London. Przekład: M. Marshment, G. Baran,
• Talking to my body (1996), Port Townsend. Przekład: Czesław Miłosz i Leonard Nathan,
• Building the Barricade (2016), Portland. Przekład: Piotr Florczyk,
• Eu construía a barricada (2017), Curitiba. Przekład na portugalski: Piotr Kilanowski,
• Manpareka Kehi Kavita (inne języki) (2018), Suman Pokhrel, Shikha Books, Katmandu (w tej antologii zebrano kilka wierszy Świrszczyńskiej w nepalskim tłumaczeniu).

Wykorzystanie jako teksty piosenek

Niektóre utwory Świrszczyńskiej znalazły swoje miejsce w muzyce, dostępne są na przykład w albumie Jestem przestrzeń – płyta Moniki Borzym z 2017 roku.

---

Oceń: Anna Świrszczyńska

---