Elżbieta Czyżewska

---

Życiorys

Wczesne lata

Elżbieta Czyżewska była córką Jana Czyżewskiego oraz Jadwigi Gimpel, która pracowała jako krawcowa. Niestety, straciła ojca w młodym wieku, gdyż zginął podczas II wojny światowej. Miała siostrę, Krystynę, a swoje dzieciństwo spędziła w warszawskim Powiślu oraz w domu dziecka w Konstancinie, co było wynikiem trudnej sytuacji rodzinnej związanej z chorobą alkoholową matki.

Dzięki wsparciu wychowawców z domu dziecka, trafiła do Zespołu Pieśni i Tańca „Skolimów”, z którym zadebiutowała na scenie. Już w liceum wykazywała talent w recytacji, uczestnicząc często w szkolnych akademiach oraz zabawiając swoich rówieśników w kole dramatycznym działającym w Pałacu Kultury i Nauki. Wśród jej kolegów z tamtych czasów był Krzysztof Kowalewski.

W 1959 roku poślubiła reżysera Jerzego Skolimowskiego. Rok później ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie. Współlokator z uczelni, Janusz Głowacki, podkreślał jej niezwykły talent już na początku edukacji aktorskiej. W trakcie drugiego roku studiów dołączyła do Studenckiego Teatru Satyryków, gdzie zyskała szeroką popularność jako pierwsza wykonawczyni piosenki „Kochankowie z ulicy Kamiennej” z repertuaru STS-u.

Kariera teatralna i filmowa

Po pierwszym roku studiów spędziła wakacje na Mazurach z koleżankami ze szkoły teatralnej, gdzie po raz pierwszy wystąpiła przed kamerą. Debiutowała w dokumencie Jana Łomnickiego zatytułowanym Warszawa Główna, grając dziewczynę czekającą na peronie. Na deskach teatralnych zadebiutowała w 1958 roku, odgrywając rolę córki Illa w Wizycie starszej pani, reżyserowanej przez Ludwika René.

W latach 1961-1966 była związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym. Do 1961 roku wystąpiła w licznych rolach, takich jak Daisy w Nosorożcu (reż. Wanda Laskowska) oraz rzeźbiarka Alicja w Uczcie morderców w reżyserii Wydrzyńskiego. Inne znane role Czyżewskiej to czarownica w Makbecie, Zina w Czasie miłości oraz Kuburri w Aniele z Babilonu autorstwa Friedricha Dürrenmatta.

W 1962 roku aktorka zdobyła II nagrodę na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach za rolę Soni w Płatonowie. Współpraca z Ludwikiem René obejmowała między innymi Don Juana, gdzie odegrała postać Mirandy oraz Po upadku według autobiograficznego tekstu Arthura Millera, w której wystąpiła jako Maggie, co przyniosło jej przydomek „polskiej Marilyn Monroe”.

W 1959 roku zadebiutowała w filmie epizodycznym Cafe „Pod Minogą”, a następnie zagrała Renatę w filmie Stanisława Barei Mąż swojej żony, w którym uwodziła postać graną przez Wiesława Gołasa. W ciągu kolejnych lat występowała w produkcjach takich jak Zaduszki, Złoto Wojciecha Jerzego Hasa oraz w komediach barejowskich jak Żona dla Australijczyka i Małżeństwo z rozsądku.

W 1962 roku przyjęła rolę akrobatki Teresy Kwaśniakówny w filmie Stanisława Jędryki Dom bez okien, co wymagało intensywnych treningów cyrkowych. Stworzyła niezapomniane postacie w filmach wojennych, takich jak Giuseppe w Warszawie oraz w Gdzie jest generał…, co przyczyniło się do jej wielkiej popularności w PRL.

Ofiara marca 1968

W latach 60. Czyżewska poznała amerykańskiego korespondenta „New York Timesa”, Davida Halberstama, który przyjechał do Polski podczas kryzysu. Szybko zyskał sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, a ich relacja zaczęła się po premierze sztuki Po upadku. Pobrali się 13 czerwca 1965 roku, a tego samego dnia aktorka zdobyła Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej.

Po publikacji krytycznego artykułu Halberstama na temat Władysława Gomułki, aktorka straciła względy władz i w 1968 roku zdecydowała się na wyjazd za granicę. Została pomimo prześladowań ze strony władzy, a jej obecność w Polsce nie była mile widziana przez władze. Konsekwencje sytuacji politycznej w kraju były dramatyczne, co zmusiło ją do opuszczenia Polski.

Po powrocie do Polski w grudniu 1968 roku na zaproszenie Andrzeja Wajdy, wzięła udział w kręceniu filmu Wszystko na sprzedaż. Jej obecność była szeroko komentowana, a władze wyraziły swoje niezadowolenie. Prasa krytykowała ją, zarzucając jej zdradę narodowych interesów, a ona sama musiała opuścić kraj po wystąpieniach prasowych.

Z powodu swojego związku z Halberstamem, stała się celem działań Służby Bezpieczeństwa, która założyła sprawę operacyjną pod kryptonimem „Lewy”, a jej działalność była kontrolowana od 1968 roku.

Emigracja

Po wyjeździe z Polski, Czyżewska zamieszkała z mężem w Nowym Jorku. Pomimo chęci powrotu do aktorstwa, jej akcent stanowił przeszkodę na castingach. Od czasu do czasu można było ją zobaczyć w małych rolach w filmach takich jak Putney Swope, ale skupiła się głównie na teatrze.

W 1974 roku wystąpiła w przedstawieniu Biesy Dostojewskiego, gdzie zaczęła grać u boku młodej Meryl Streep, która zafascynowana talentem Czyżewskiej, poprosiła ją o naukę. Nabyte umiejętności okazały się pomocne dla Streep w przygotowaniach do roli w Wyborze Zofii, nagrodzonej Oscarem.

W 1975 roku małżeństwo Czyżewskiej z Halberstamem zakończyło się rozwodem. Problemy osobiste, w tym uzależnienie od alkoholu, wpłynęły na jej karierę. Wzięła udział w drobnych produkcjach teatralnych, a jej sytuacja finansowa zaczęła się pogarszać. Po „odwilży” sierpnia 1980 roku, przyjechała do Polski, gdzie znalazła się w obsadzie filmów Debiutantka Barbary Sass oraz Limuzyna Daimler-Benz Filipa Bajona.

Spotkanie z Joanną Pacułą

W 1982 roku spotkała Joannę Pacułę, której zaoferowała schronienie na Manhattanie. Czyżewska stała się dla młodszej aktorki wsparciem zarówno finansowym, jak i zawodowym, co przyczyniło się do rozwoju kariery Pacuły. Ta zyskała sławę dzięki roli w Parku Gorkiego (1984), za którą otrzymała nominację do Złotego Globu. Przyjaźń ta zakończyła się jednak spięciem, które doprowadziło do odejścia Pacuły do Los Angeles.

W 1987 roku Agnieszka Holland oraz Jerzy Bogajewicz zrealizowali film Anna, inspirowany relacją między obiema aktorkami. Czyżewska była pierwotnie obsadzona w tytułowej roli, jednak na skutek nieporozumień musiała zrezygnować. Ostatecznie tytułową postać zagrała Sally Kirkland, za co otrzymała Złoty Glob oraz nominację do Oscara.

Późniejsze życie

W 1987 roku zagrała Marię, kierowniczkę kina w filmie Piotra Łazarkiewicza Kocham kino, zdobywając nagrodę na Festiwalu Młode Kino Polskie. W kolejnych latach wystąpiła w filmach Stracone lata oraz Niewłaściwe miejsce, gdzie miała swoją pierwszą rolę główną po przeprowadzce do Stanów Zjednoczonych. Udało jej się zwalczyć problemy z alkoholizmem pod koniec lat 80. W 1990 roku zagrała w Pozytywce Costy-Gavrasa oraz wystąpiła epizodycznie w Sprzedawcy cadillaków.

Kontynuowała swoją karierę teatralną, zdobywając w 1990 roku nagrodę Obie za występ w sztuce Crowbar Maca Wellmana. W tym samym roku z Olkiem Krupą współpracowała w sztuce Polowanie na karaluchy, której prapremiera odbyła się podczas Woodstocku, a następnie przeniesiono ją na Broadway. Niestety, rola została powierzenia innej aktorce, co frustrowało Czyżewską.

W 1992 roku zagrała w Antygonie w Nowym Jorku, a także brała udział w produkcjach takich jak When We Dead Awaken. W 1994 roku wystąpiła w filmie Szczur, a także zagrała w Teatrze Dramatycznym w Warszawie, odbierając mieszane recenzje. Zrażona, zdecydowała się wrócić do Nowego Jorku.

Śmierć

Elżbieta Czyżewska odeszła 17 czerwca 2010 roku w szpitalu New York Presbyterian Hospital na Manhattanie, po długiej chorobie nowotworowej. Zmagała się z rakiem przełyku, który przerzucił się do mózgu. Przez całe życie była nałogową palaczką, co było jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów jej wizerunku. Po jej śmierci, „New York Times” opisując ją, nazwał ją „królową bez kraju”. Aktorkę pożegnali także przedstawiciele Actors Studio oraz przyjaciele branży filmowej.

Pogrzeb odbył się 18 października 2010 roku w Warszawie, a jej ostatnia mogiła znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera 30A-tuje-18). W ostatniej drodze towarzyszyli jej, między innymi, Daniel Olbrychski, Ewa Maria Morelle, Joanna Szczepkowska, Paweł Potoroczyn oraz wielu innych bliskich.

Czyżewska bolesną stratą dla bliskich stała się inspiracją do jednoaktówki Elżbieta Erased, znalazła się również w filmie dokumentalnym o tytule Aktorka, wyreżyserowanym przez Kingi Dębskiej i Marii Konwickiej. W serialu biograficznym Osiecka, postać aktorki zagrała Barbara Garstka.

Filmografia

Filmy fabularne

Elżbieta Czyżewska w swoim dorobku artystycznym ma wiele znaczących wystąpień filmowych. Poniżej znajduje się chronologiczny przegląd jej ról w filmach fabularnych:

• 2009: Głodne duchy (The Hungry Ghosts) w roli pani Dunleavy,
• 2007: June Weddings jako Sonja,
• 2006: Samotność w sieci w roli nieznajomej w Nowym Orleanie,
• 2006: Happiness jako Iwona,
• 2000: Hunters in the Snow,
• 1999: Już nadchodzi (Coming Soon) w roli doktor Luft,
• 1998: O.K. Garage jako pani Hummel,
• 1996: I Love You, I Love You Not w roli Dory,
• 1996: Charms Zwischenfälle,
• 1994: Szczur jako Małpka,
• 1991: Pocałunek przed śmiercią (A Kiss Before Dying) w roli Landlady,
• 1990: Sprzedawca cadillaków (Cadillac Man) jako żona Rosjanina,
• 1989: Pozytywka (Music Box) w roli Melindy Kalman, świadek na procesie Laszla,
• 1989: Niewłaściwe miejsce (Misplaced) jako Halina Nowak,
• 1989: Przykra niespodzianka (Rude Awakening) w roli Enny,
• 1988: Stracone lata (Running on Empty) jako członek jury,
• 1987: Kocham kino jako Maria Borkowska, matka Pawła,
• 1982: Odwet w roli Adzi Świdryckiej,
• 1981: Limuzyna Daimler-Benz jako Franciszka Felińska, żona Maksa,
• 1981: Debiutantka w roli Marii, asystentki i kochanki Jerzego,
• 1973: Krąg pierwszy (The First Circle) jako Simoczka,
• 1969: Putney Swope jako Pokojówka Putneya,
• 1968: Wszystko na sprzedaż jako Ela, żona aktora,
• 1966: Małżeństwo z rozsądku jako Joanna,
• 1965: Święta wojna w roli Gabrysi,
• 1965: Walkower jako dziewczyna na dworcu,
• 1965: Niekochana w roli Noemi,
• 1965: Dzień ostatni, dzień pierwszy,
• 1964: Rysopis jako Teresa / Barbara / Żona Leszczyca,
• 1964: Rękopis znaleziony w Saragossie jako zalotna Frasquetta Salero,
• 1964: Przerwany lot w roli Urszuli,
• 1964: Pierwszy dzień wolności jako Luzzi Rhode, siostra Ingi,
• 1964: Obok prawdy jako Magda, córka Bartoszka,
• 1964: Giuseppe w Warszawie jako Maria,
• 1963: Żona dla Australijczyka w roli Hanki Rębowskiej, członkini „Mazowsza”,
• 1963: Pasażerka w roli więźniarki (niewymieniona w czołówce),
• 1963: Milczenie jako pielęgniarka Kazia,
• 1963: Godzina pąsowej róży jako Ania,
• 1963: Gdzie jest generał… jako Marusia,
• 1962: Dziewczyna z dobrego domu w roli Krystyny, dziewczyny Tadeusza,
• 1962: Dom bez okien jako akrobatka Teresa Kwaśnikówna,
• 1962: Pistolet typu „Walter P-38” jako kelnerka,
• 1961: Zuzanna i chłopcy w roli Moniki,
• 1961: Złoto jako Dorota,
• 1961: Zaduszki jako porucznik „Listek”,
• 1960: Mąż swojej żony jako Renata, córka profesora Trębskiego,
• 1959: Cafe „Pod Minogą”.

Seriale telewizyjne

W dziedzinie telewizji, Czyżewska również przyczyniła się do wielu produkcji. Oto lista jej ról w serialach:

• 2010: Układy (Damages) w roli niemiłej Rosjanki,
• 2003: Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar (Law & Order: Criminal Intent) jako matka Katji,
• 2000: Brygada ratunkowa (Third Watch) w roli Katriny,
• 1999: Seks w wielkim mieście (Sex and the City) jako dr Guinevere Shapiro, instruktorka seksu tantrycznego,
• 1966: Klub profesora Tutki jako dziewczyna z Alp,
• 1965: Kapitan Sowa na tropie w roli Józefiny Urszuli Czerskiej z d. Grzesik.

Nagrody

Elżbieta Czyżewska to utalentowana aktorka, która przez swoją karierę zdobyła wiele prestiżowych nagród i wyróżnień. Poniżej przedstawione są najważniejsze z nich:

• 1962 – Nagroda (nagroda II stopnia za rolę Soni w Płatonowie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie, przyznana podczas Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach),
• 1963 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych),
• 1964 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych),
• 1965 – Nagroda (Złota Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych),
• 1988 – Nagroda (nagroda SFP na V Festiwalu „Młode Kino Polskie”),
• 1990 – Nagroda Obie dla najlepszej aktorki za rolę w sztuce Crowbar,
• 2003 – Odcisk dłoni aktorki na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach.

---

Oceń: Elżbieta Czyżewska

---