Maria Gomólińska

---

Dzieciństwo i młodość

Maria Gomólińska, córka Leona, spędziła swoje dzieciństwo oraz młodzieńcze lata w Warszawie, w okresie, kiedy car Aleksander II odebrał Polakom możliwość pełnienia funkcji publicznych. W tym czasie w gimnazjach Królestwa Polskiego język rosyjski obowiązywał jako język wykładowy, co miało znaczący wpływ na kształtowanie się polskiej tożsamości (zob. rusyfikacja na ziemiach polskich).

Ukończyła w Warszawie szkołę średnią, a następnie kontynuowała naukę na tajnych kompletach, które znane były jako Uniwersytet Latający. W latach 1888–1892 poszerzała swoje horyzonty w Monachium, gdzie skupiała się na pedagogice oraz filologii.

Praca przed odzyskaniem niepodległości

Po przybyciu do Warszawy Maria Gomólińska zaangażowała się w edukację, przyjmując rolę nauczycielki historii, a także biorąc aktywny udział w tajnych edukacyjnych inicjatywach. Jej działania obejmowały między innymi:

• uczestnictwo w nielegalnym Towarzystwie Pedagogicznym,
• działalność w Kole Wychowawców, gdzie należała do grona założycieli oraz zarządu,
• przewodniczenie Sekcji Prowincjonalnej i pełnienie roli sekretarki Sekcji Bibliotecznej w Kole Pracy Kobiet Korony i Litwy,
• członkostwo w Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej, od roku 1906,
• praca w charytatywnym Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności (WTD).

Ważnym przedsięwzięciem było utworzenie Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej, który miał na celu przyspieszenie „tworzenia wolnego życia społecznego w Polsce”, osiągając to przez nieocenzurowaną edukację. Jak zauważyła H. Radlińska, Związek wskazywał na potrzebę prawdziwego rozwoju społecznego. W ramach działalności WTD organizowano wspierające Czytelnie Bezpłatne, które stały się jedyną legalną formą edukacji w tamtym czasie. Gomólińska była zaangażowana w zarząd tych Czytelni, a także kierowała czytelnią nr XV.

W grudniu 1899 roku M. Gomólińska, w gronie współpracowników z Czytelni, została aresztowana. Jak opisuje J. Grabiec,:

„Ogółem, kilkadziesiąt osób, wyłącznie inteligencji warszawskiej, wypełniło X Pawilon, »Pawiak« i »Serbję« – kobiece więzienie obok »Pawiaka«…”.

Po zwolnieniu w maju 1900 roku powróciła do pracy w Czytelniach. Już dwa lata później, wspólnie z takimi postaciami jak Stefa Sempołowska, Aleksander Heflich i Julianem Unszlichtem, wzięła udział w demonstracji na pogrzebie inżyniera Tańskiego, co również zakończyło się aresztowaniami.

W 1904 roku powstało Koło Wychowawców, w którym Gomólińska aktywnie brała udział w organizacji tajnego nauczania. W latach 1904-1905 razem z Heleną Radlińską projektowała strajk szkolny, będąc współorganizatorką wiecu z 19 lutego 1905 roku, podczas którego postanowiono o bojkocie zrusyfikowanych szkół. Działała przy organizowaniu kompletnych zajęć dla młodzieży szkół średnich i tworzyła broszurę zatytułowaną „Uwagi ogólne i wskazówki praktyczne dla prywatnego nauczania”.

Dodatkowo, prowadziła również lekcje historii Polski w legalnej szkole prywatnej dla dziewcząt, którą kierowały Jadwiga Kowalczykówna oraz Jadwiga Jawurkówna w latach 1903-1920. Ponadto, w ramach WTD, katalogowała zasoby Biblioteki Kolejowej (Drogi Żelaznej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej), utworzonej w 1898 roku i posiadającej około 21,4 tys. woluminów w roku 1907. Nowatorski katalog książek miał na celu ułatwienie dostępu do literatury dla osób dążących do samokształcenia.

Wspominając ten dynamiczny okres, Radlińska podkreśliła, że:

„…miał dać przykład celowego, odpowiadającego wymaganiom nauki i krytyki literackiej doboru książek”. Najlepiej układała katalogi Maria Gomólińska”.

W biurze Związku Towarzystw Samopomocy Społecznej, mieszczącym się przy ul. Kruczej, tworzony był Uniwersytet dla Wszystkich, powołany do życia z inicjatywy Ludwika Krzywickiego, Juliana Marchlewskiego oraz Stanisława Posnera. Uniwersytet, wzorujący się na europejskich instytucjach, uzyskał legalizację 23 października 1907 roku i prowadził działalność edukacyjną z oddziałami w różnych dzielnicach Warszawy. Przykładem działalności Uniwersytetu są odczyty organizowane w Sosnowcu, gdzie M. Gomólińska wygłaszała niezwykle interesujące wykłady.

„Sosnowiec. Odczyty. Dzisiaj w Sali klubu sosnowieckiego p. Marja Gomólińska wypowie dwa odczyty…”.

Jednak nieobce jej było również ponowne aresztowanie za tę działalność w 1908 roku, kiedy to została zesłana do Pińska, gdzie kontynuowała organizację tajnego nauczania. Po roku, wskutek amnestii w 1909 r., Gomólińska powróciła do Warszawy, angażując się w pracę Towarzystwa Kursów Naukowych, stając się kluczową postacią w tej uczelni.

W sierpniu 1915 roku, po wycofaniu się Rosjan, został utworzony Wydział Oświecenia, w którym Maria Gomólińska objęła Sekcję Oświaty Pozaszkolnej. To ona przejęła działania dotyczące organizacji kursów dla dorosłych, jako instruktorka i wizytatorka, wspierając społeczność w dążeniu do edukacji.

Praca w wolnej Polsce

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1918, Maria Gomólińska podjęła pracę w Centralnym Biurze Kursów dla Dorosłych, gdzie pełniła funkcję przewodniczącej w latach 1925–1928 oraz wiceprzewodniczącej w latach 1929–1932.

W roku 1928, w wyniku dynamicznego rozwoju działalności oświatowej, biuro to zostało przekształcone w Instytut Oświaty Dorosłych. W miarę jak rozwijała się pozaszkolna oferta edukacyjna, kursy dla analfabetów były transformowane w szkoły wieczorowe, dostosowane do potrzeb dorosłych oraz młodocianych. Program nauczania w tych placówkach był zbliżony do programu szkół powszechnych, jednak stosowane metody nauczania różniły się od tradycyjnych.

W ramach tej inicjatywy powoływano także uniwersytety powszechne, skierowane do osób pragnących rozwijać swoje umiejętności. Poza działalnością w obszarze edukacji dorosłych, Maria Gomólińska miała także znaczący wkład w pracę szkolną, gdzie do 1920 roku uczyła w szkole prowadzonej przez Jadwigę Kowalczykównę. Od około 1925 do 1932 roku pracowała z kolei w Gimnazjum Żeńskim H. Gepnerówny.

Publikacje

Maria Gomólińska jest autorką wielu istotnych publikacji, które wnieśli znaczący wkład w różnorodne dziedziny nauki. Poniżej przedstawiamy niektóre z jej najważniejszych prac:

• Albert Sorel: Kwestia Wschodnia w wieku XVIII: rozbiór polski i traktat w Kajnardżi. Z drugiego wydania francuskiego przejrzanego przez autora, przetłumaczyła Marya Gomólińska, Biblioteka Tygodnika Ilustrowanego, Warszawa 1905,
• Kowalewski Maksim M. (1851–1916), Zarys początków i rozwoju rodziny i własności, przekład z języka francuskiego Marji Gomólińskiej, Księgarnia Naukowa, Warszawa 1903,
• Bucher K., Szkice ekonomiczne, w przekładzie z języka niemieckiego M. Gomólińskiej, Księgarnia Naukowa, Warszawa 1906,
• Katalog informacyjny dzieł naukowych Biblioteki Kolejowej przy Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Przedmowa M. Gomólińskiej, Do czytelników, Tom I, Warszawa 1910; Tom II, 1911; Tom III–IV, 1912,
• Gomólińska M.: Początki pracy. [w:] Baranowska J.(red.): Oświata pozaszkolna samorządu miasta stołecznego Warszawy. Instytut Oświaty dorosłych, Warszawa, 1930.

Wspomnienia

W pracy „Życie zapomniane”, zawartej w publikacji „Edukacja Dorosłych”, przedstawiona jest postać Marii Gomólińskiej, która działała w cieniu sławnych osobistości polskiej andragogiki, takich jak Helena Radlińska czy Stanisław Michalski. Wspomnienie o niej zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ stanowi przykład zapomnianej postaci, która odegrała kluczową rolę w narodzinach tej dziedziny nauki.

Jawi się ona jako postać pracująca w cieniu wielkich nazwisk polskiej andragogiki jak Heleny Radlińskiej czy Stanisława Michalskiego, tym bardziej zatem wspomnienie o niej warte jest rewitalizacji jako przykładu postaci zapomnianej a znaczącej dla narodzin polskiej andragogiki.

Stanisław Michalski, ceniony działacz oświatowy, wyraził się w pochwałach o Marii w sposób, który ukazuje jej wyjątkowe cechy i umiejętności. W jego opiniach zauważalna jest nie tylko jej dojrzałość umysłowa i talent pedagogiczny, ale także niezłomny charakter oraz odwaga w działaniu. Dzięki tym przymiotom zdobyła sobie wielu zwolenników, a jej postać przypomina te „siłaczki”, które uwiecznił w swoich utworach Żeromski.

Gruntowne wykształcenie, dojrzałość jej sądu krytycznego, talent pedagogiczny, charakter niezłomny w postępowaniu, odwaga cywilna i uspołecznienie zjednywały jej coraz więcej zwolenników. Był to bowiem żywy typ jednej z tych „siłaczek”, które unieśmiertelnił w swej noweli Żeromski, a co do których pisał Artur Górski, że pierwszy pomnik, jaki postawić należy w zmartwychwstałej Polsce – winien być postawiony w Warszawie tajnej nauczycielce z okresu niewoli.

Ordery i odznaczenia

Maria Gomólińska została uhonorowana wieloma znaczącymi odznaczeniami za swoje zasługi.

• Krzyż Niepodległości przyznany 9 października 1933,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski otrzymany 30 kwietnia 1925,
• Odznaka honorowa „Za walkę o szkołę polską”.

---

Oceń: Maria Gomólińska

---