Maria Antonina Czaplicka

---

Życie prywatne

W dokumencie naturalizacji odnotowano, że Maria Antonina Czaplicka przyszła na świat 8 grudnia 1888 roku. W różnych publikacjach często podawany jest jednak rok 1886. Najbardziej wiarygodna data narodzin badaczki, uzyskana przy konsultacji z jej matką, została umieszczona na jej nagrobku. Maria Czaplicka urodziła się 25 października 1884 roku w warszawskiej dzielnicy Praga, w ubogiej rodzinie urzędnika kolejowego pochodzenia szlacheckiego, Feliksa Czaplickiego herbu Lubicz, oraz Marii z Zawiszów. W rodzinie był także brat Stanisław oraz dwie siostry, w tym Eugenia, a być może także inne dzieci.

Czaplicka, podobnie jak jej przyjaciółka Zofia, córka Nałkowskiego, swojego mentora z czasów studiów w Towarzystwie Kursów Naukowych, zajmowała się literaturą. W latach 1910–1911 współpracowała z redakcją warszawskiego czasopisma „Odrodzenie”, gdzie publikowała swoje wiersze.

W 1910 roku, spędziwszy kilka miesięcy w sanatorium w Zakopanem, miała okazję poznać kilka znaczących postaci, w tym pisarza Władysława Orkana, z którym wymieniała listy, oraz malarza Jana Rembowskiego. Ten ostatni stworzył portret Czaplickiej jako anioła w tryptyku „Anioły stoją na rodzinnych polach”, inspirowanym poezją Juliusza Słowackiego. Podczas swojego pobytu w Zakopanem angażowała się w działalność komisji Towarzystwa Pedagogicznego, prowadziła wykłady oraz pisała powieść dla młodzieży pod tytułem „Olek Niedziela”, dotyczącej działalności tajnych kompletów. Dzieło to opublikowano w 1911 roku nakładem księgarni Sadowskiego, z ilustracjami Zofii Plewińskiej-Smidowiczowej.

W tym czasie myśli Czaplickiej kształtowały się w duchu demokratycznym oraz antyklerykalnym. Niestety, w 1911 roku ciężko zachorowała, przechodząc operację wyrostka robaczkowego, co było dla niej wielkim przeżyciem. W czasie rekonwalescencji pomogły jej bliskie osoby, takie jak przyjaciółka ze studiów Barbara Freire-Marreco, a także Agnes Dawson, która uczyła Marię angielskiego. Nie można również zapominać o pro-polskiej rodzinie Russelów, która wspierała ją w trudnych chwilach.

Studia w Oksfordzie odbywała w Sommerville College, instytucji niezależnej religijnie, aktywnie wspierającej ruch sufrażystek. Po zakończeniu I wojny światowej, w Polsce, związała się z Klubem Politycznym Kobiet Postępowych, a w czerwcu 1920 roku miała reprezentować klub na Międzynarodowym Kongresie Kobiecym w Genewie. Mimo że nie udało się jej dotrzeć do miejsca zjazdu, przesłała referat o stanie sprawy kobiecej w Polsce. W kolejnych latach Czaplicka pośredniczyła w kontaktach między klubem a Międzynarodową Ligą Kobiet Postępu i Wolności, biorąc aktywny udział w zjeździe sufrażystek.

Podczas swojego pobytu w Wielkiej Brytanii, Czaplicka chętnie wspierała różne organizacje społeczne w Polsce. Publicznie wyrażała poparcie dla polskiej niepodległości. Wykorzystując rosnące zainteresowanie swoją książką o Syberii, na wykładach opowiadała także o Polsce, publikując różnorodne teksty. Być może to ona była autorką broszury przygotowanej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii, dotyczącej wschodniej Syberii, wydanej przed negocjacjami pokojowymi w 1919 roku.

W ramach działań dla Kobiecej Ligi Wolności wygłosiła wykład na temat „Przyszłość i teraźniejszość Polski”, a także zorganizowała odczyt o Polsce w Victoria Hall w Sheffield. Dochody z tych wystąpień były przeznaczone dla polskich bieżeńców. Czaplicka dzieliła się swoją wiedzą o polskiej historii i nacjonalizmie w Ashburton Club, London School of Economics oraz na Uniwersytecie w Oksfordzie. Po zakończeniu I wojny światowej w swoich artykułach prasowych starała się walczyć z negatywną propagandą, którą Polska zmagała się na zachodzie Europy.

W 1919 roku odwiedziła ojczyznę, gdzie miała zaszczyt spotkać się z Józefem Piłsudskim, który wyraził wdzięczność za jej teksty dotyczące Polski publikowane w brytyjskiej prasie. Czaplicka opisywała sytuację swojego kraju, sławiła polską sztukę i naukę oraz pisała o kobietach. Niestety, popełniła samobójstwo 27 maja 1921 roku, które było wynikiem załamania nerwowego, spowodowanego wieloma trudnościami oraz odrzuceniem w związku z nieudaną próbą wyjazdu na Syberię.

Na nagrobku Czaplickiej, zgodnie z jej życzeniem, widnieje napis: „Pamięci Marii Antoniny Czaplickiej. Urodzona w Warszawie 25 października 1884. Zmarła w Bristolu 27 maja 1921. Jezu zmiłuj się nad nią.” Koleżanki z uniwersytetu nazywały ją Okruszkiem (Chip). W Londynie mieszkała z Henrym Usherem Hallem, towarzyszem swojej syberyjskiej wyprawy, jednak nie stworzyli oni pary. Część polskich badaczy sugeruje, że Czaplicka mogła być zakochana w Hallu, co miało potwierdzać dedykowanie mu książki „My Siberian Year”. Przeczą temu jednak twierdzenia Frances Larson, która uważa, że ich związek nie miał romantycznych podtekstów, chociaż informacja o planowanym ślubie Halla z Frances Jones, artystką z Nowego Orleanu, na pewno przyczyniła się do rozpaczy Czaplickiej.

Wykształcenie i kariera

W latach 1894–1902, Maria Czaplicka zdobywała podstawe edukacyjneg na pensji Anny Jasieńskiej w Warszawie. W tym czasie aktywnie wspierała swoje koleżanki w nauce i brała udział w spotkaniach tajnego kółka samokształceniowego. Po zakończeniu nauki na pensji, jej pragnieniem było przygotowanie się do zawodu nauczycielki, dlatego uczestniczyła w kursach metodyki Anieli Szycówny. Dodatkowo prowadziła tajne komplety edukacyjne dla dzieci z rodzin robotniczych i uczęszczała na zajęcia w Uniwersytecie Latającym.

W latach 1904–1906 rodzina Czaplickich zamieszkała w Lipawie, gdzie ojciec Marii znalazł lepiej płatną pracę. Planując dalszą edukację, Maria postanowiła zdać maturę w męskim gimnazjum, ponieważ placówki żeńskie nie dawały możliwości kontynuacji nauki na studiach wyższych. Udało jej się również zdać egzamin nauczycielski z geografii, co pozwoliło jej na zarobek jako nauczycielka języka polskiego. Po powrocie do Warszawy, podjęła pracę na pensji Zofii Łabusiewiczówny, a w wakacje dorabiała jako korepetytorka lub dama do towarzystwa bogatych kobiet.

Czaplicka aktywnie pracowała na rzecz społeczności robotniczej, angażując się w akcje pomocowe organizowane przez Uniwersytet dla Wszystkich (1905–1908) oraz Towarzystwo Kultury Polskiej (po 1909). Rozpoczęła studia na sekcji matematyczno-przyrodniczej Towarzystwa Kursów Naukowych, a w latach 1906–1909 pełniła funkcję sekretarki towarzystwa. W 1908 roku jej prace seminaryjne z antropologii zostały wyróżnione przez Radę Naukową towarzystwa. Jej mentorem był Wacław Nałkowski, który zainspirował ją do zgłębiania wiedzy z zakresu geografii człowieka.

Dzięki jego wsparciu, w 1910 roku Maria była pierwszą kobietą, która otrzymała Stypendium Kasy im. Mianowskiego, które umożliwiło jej naukę w Wielkiej Brytanii. Wyjazd miała na celu napisanie książki na temat różnych ludów, z zamiarem wydania jej przez wydawnictwo Arcta. Choć publikacja prawdopodobnie nigdy nie powstała, stypendium pozwoliło jej na ucieczkę z Królestwa Polskiego.

W listopadzie 1910 roku Maria przyjechała do Londynu i osiedliła się w Bloomsbury. Studiowała na katedrze antropologii w Bedford Women College, będącym częścią London School of Economics. Uczęszczała na zajęcia z Bronisławem Malinowskim, którego znała z Warszawy i Zakopanego, z którym utrzymywała bliską przyjaźń. Na uczelni profesor Charles Gabriel Seligman zaproponował jej kontynuację studiów na Uniwersytecie Oksfordzkim. Maria zapisała się na roczny kurs w Szkole Antropologii, gdzie jej zainteresowania skierował wykładowca Robert Ranulph Marett. W 1912 roku uzyskała dyplom z antropologii.

W latach 1911–1912 Czaplicka opublikowała dwa artykuły w polskim czasopiśmie „Ziemia”, a także zamieściła teksty w języku angielskim w studenckim piśmie „The Clare Market Review” oraz w przeglądzie naukowym „The Fritillary”. Wzięła udział w konferencjach Brytyjskiego Towarzystwa Popierania Wiedzy, szczególnie w sekcji antropologicznej, gdzie w 1913 roku wygłosiła referat, który później zaprezentowała w Królewskim Instytucie Antropologicznym oraz Towarzystwie Folklorystycznym. Jej tekst ukazał się w 1914 roku w czasopiśmie „Folklore”, nosząc tytuł The Influence of Environment upon the Religious Ideas and Practices of the Aborigines of Northern Asia.

Krótko po dylatacji na Syberię w 1914 roku, Maria Czaplicka została przyjęta do Królewskiego Towarzystwa Antropologicznego. Po powrocie z wyprawy dostąpiła zaszczytu objęcia Katedry Antropologii na Uniwersytecie Oksfordzkim, stając się pierwszą kobietą w historii, która wykładała antropologię w tym renomowanym uniwersytecie. Jej wykłady skupiały się na kulturach Europy Środkowej, Wschodniej oraz Syberii. W 1915 roku obroniła doktorat z antropologii, będąc jedną z pierwszych kobiet na kontynencie, które to osiągnęły.

Latem 1916 roku, w hrabstwie Gloucester, Maria z grupą wykładowców i studentek z Oksfordu pracowała na farmie, zajmując się ogrodnictwem, co miało na celu wzmocnienie zaopatrzenia podczas I wojny światowej. Gdy Sommerville College zostało przekształcone w szpital, zintegrowała się z żeńskim kolegium Lady Margaret Hall, gdzie zorganizowała sekcję Towarzystwa Folklorystycznego, pełniła rolę sekretarki Ligi Narodów, angażowała się w życie towarzyskie i uczyła koleżanki polskich tańców. Od jesieni 1916 roku dwa razy w tygodniu prowadziła wykłady z etnologii w Muzeum Historii Naturalnej.

Jesienią 1917 roku, w londyńskiej School of Oriental Studies, Maria Czaplicka wygłosiła wykład o wschodnich Turkach, podważając niemieckie plany rozszerzenia strefy wpływów w Azji. Zastosowanie tego wykładu miało swoje odzwierciedlenie w książce The Turks of Central Asia in History and the Present Day, która ukazała się w 1919 roku. Po zakończeniu I wojny światowej na konferencji Brytyjskiego Towarzystwa Popierania Wiedzy wygłosiła referaty: Historia i etnologia w Azji Środkowej oraz Polska i jej sąsiedzi.

W 1918 roku, jako jedna z niewielu kobiet, Czaplicka została członkinią Królewskiego Towarzystwa Geograficznego i była pierwszą stypendystką Polskiej Akademii Umiejętności. Czaplicka otrzymała ofertę stanowiska w Instytucie Etnografii Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, lecz decyzja ta nigdy nie została zrealizowana.

W 1919 roku utraciła posadę w Oksfordzie, gdyż wykładowca, którego zastępowała, Leonard Buxton, wrócił z frontu. Pomimo licznych osiągnięć w pracy naukowej, Czaplicka nigdy nie uzyskała stałej posady na uczelni. W tym samym roku wróciła do Polski, gdzie prawdopodobnie próbowała zdobyć pracę na Uniwersytecie Wileńskim, jednak bezskutecznie. W następstwie, z serią wykładów odwiedziła Stany Zjednoczone, gdzie przemawiała na Uniwersytecie Columbia, w Uniwersyteckim Muzeum w Filadelfii oraz w Brooklińskim Instytucie Nauk i Sztuk, koncentrując się na tematach syberyjskich, polskich, rosyjskich i tureckich, spotykając się także z polskimi emigrantami.

Wiosną 1920 roku powróciła do Wielkiej Brytanii, a następnie udała się do Berlina. W sierpniu 1920 roku, w trakcie bitwy warszawskiej, w towarzystwie Sanforda Griffitha, miała okazję przebywać na froncie oraz w Warszawie, gdzie przeprowadzili wywiady z polskimi intelektualistami planując wspólne napisanie książki pt. The Breaking Point, jednak ostatecznie plany te nie zrealizowali.

Jesienią 1920 roku Maria Czaplicka powróciła do Anglii, obejmując posadę na Uniwersytecie Bristolskim. Jej ambicją było zorganizowanie centrum antropologii z badawczymi ośrodkami w Afryce, Azji i na innych kontynentach. Opracowywała nowe tematy badawcze, w tym Sztukę człowieka prehistorycznego, współczesnego dzikiego i europejskich dzieci oraz Przeżytki starych zwyczajów ślubnych wśród polskich i rosyjskich chłopów. Starała się o stypendium podróżnicze Alberta Kah-na na Uniwersytecie Londyńskim, a także była członkiem Klubu Speleologicznego oraz Kobiecego Klubu Dyskusyjnego. Niestety, po roku została zwolniona z posady, co przyczyniło się do jej tragicznych decyzji życiowych.

Badanie Syberii

W 1912 roku profesor Robert Ranulph Marett z Uniwersytetu Oksfordzkiego zlecił Marii Antoninie Czaplickiej zebranie informacji dotyczących ludów Syberii. Zdecydował się na to, mając nadzieję, że jako mówiąca po rosyjsku badaczka, будет возможность zdobyć więcej danych niż ci badacze, którzy muszą polegać na tłumaczeniach. Istotnym bodźcem do tych działań był Kongres Amerykanistów w Londynie, który odbył się w maju 1912 roku. W wydarzeniu tym uczestniczyli m.in. Lew Szternberg oraz Waldemar Jochelson, byli zesłańcy polityczni i etnografowie, którzy podzielili się swoimi badaniami na temat syberyjskich plemion.

W 1914 roku Maria Czaplicka opublikowała książkę zatytułowaną Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology, która dzięki przystępnej narracji, dotarła do szerszego grona odbiorców, wykraczając poza środowisko akademickie. Wkrótce potem zdobyła stypendium Mary Ewart Traveling Scholarship z Somerville College, co umożliwiło jej wyjazd na Syberię, gdzie planowała szczególnie badać Ewenków i zdobywać eksponaty dla Muzeum Uniwersyteckiego Historii Naturalnej im. Pitta Riversa w Oksfordzie. Wcześniej zasięgała porad u Szternberga, Jochelsona oraz Bronisława Piłsudskiego. Otrzymała również listy polecające od rosyjskiego ambasadora i konsula w Anglii. Możliwość ta wynikała z zobowiązań dotyczących grantu, który Czaplicka uzyskała w 1912 roku od Uniwersyteckiego Komitetu Antropologicznego.

W dniu 21 maja 1914 roku Maria wyruszyła w swoją wyprawę na Syberię, zaczynając od Charing Cross w Londynie, kierując się do Warszawy, a następnie do Moskwy. W towarzystwie malarki i fotografki Dory Curtis, ornitolożki Maud Dory Haviland oraz studenta antropologii Henry’ego Ushera Halla, przebyli Koleją Transsyberyjską do Krasnojarska. Następnie, przez trzy tygodnie, podróżowali parowcem w górę rzeki Jenisej do osady Golczycha. Kiedy wybuchła I wojna światowa, Curtis i Haviland postanowiły wrócić do Wielkiej Brytanii, ale Czaplicka kontynuowała wyprawę z Hallem, płynąc dalej na południe do Turuchańska. Ich trasa prowadziła wzdłuż Dolnej Tunguzki aż do jeziora Czirinda, z postojami w Turuchańsku i Krasnojarsku, gdzie przesiadli się na pociąg w stronę Sankt Petersburga.

W sierpniu 1915 roku Czaplicka udała się na krótko do Warszawy, gdzie ewakuowała się na chwilę przed niemieckim wkroczeniem. Hall w tym czasie starał się w Petersburgu o zgodę na transport zgromadzonych eksponatów do Anglii. Dzięki obejściu frontu wojennego wrócili ze zbiorami do Londynu. Mimo że w czasie wyprawy Maria poważnie zachorowała, kontynuowała swoje badania. W ponad pięciotysięcznej podróży wykonała setki zdjęć oraz niezliczone notatki antropometryczne i etnograficzne, z których większość trafiła do Muzeum Historii Naturalnej w Oksfordzie.

Czaplicka korzystała podczas wyprawy z fonografu, nauczyła się języka nienieckiego, a tunguskiego nauczył ją Sybirak, były katecheta. Wygłosiła także kilka odczytów dla Polaków w Krasnojarsku, informując swoją przełożoną, Emily Penrose z Somerville College, o postępach. Po powrocie wygłosiła szereg wykładów, które ilustrowała przeźroczami, m.in. w Oksfordzkim Towarzystwie Antropologicznym oraz Towarzystwie Geograficznym w Szkocji. Ekspedycja zyskała szerokie zainteresowanie mediów, które chwaliły jej osiągnięcia. Czaplicka zaczęła pracować nad naukowym raportem ekspedycji, jednak raport nigdy nie został ukończony.

W 1916 roku opublikowała swoje wspomnienia z wyprawy pod tytułem My Siberian Year, które wzbogaciły dotychczasową wiedzę na temat Syberii. Książka ta jest nie tylko relacją z podróży, ale także materiałem etnograficznym, który powstał w wyniku kwerendy archiwalnej oraz wywiadów terenowych. Po premierze podróżowała po Wielkiej Brytanii, wygłaszając wykłady dotyczące Syberii i międzywojnia, a także pisała artykuły do rosyjskiego dodatku „Times’a”.

W rezultacie swoich badań Maria Czaplicka zwróciła uwagę na wiele istotnych tematów, w tym kultury duchów oraz szamanizmu i psychopatologii tego zjawiska. Broniła poszukiwań tematyki tabu. Jednym z szamanów, z którym miała kontakt, przepowiedział jej niepodległość Polski. Czaplicka dokumentowała w swoim testamencie, aby wszystkie jej pisma przeszły w ręce Henry’ego Ushera Halla. W polskich muzeach przechowywana jest także jej korespondencja z Bronisławem Malinowskim oraz Władysławem Orkanem. Niestety, raport oraz dziennik z jej wyprawy na Syberię pozostały nieodnalezione.

Wybrane prace

Maria Antonina Czaplicka pozostawiła po sobie wiele znaczących dzieł, które znacznie wzbogaciły wiedzę na temat antropologii oraz kultury syberyjskiej. Jej wybrane prace obejmują:

• Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology (Oksford 1914),
• My Siberian Year (Londyn 1916), wydanie polskie Mój rok na Syberii (Toruń 2013),
• The Turks of Central Asia in History and the Present Day (Oxford 1918),
• Collected Works (Londyn 1999).

Upamiętnienie

W 1971 roku Barbara Aitkin, przyjaciółka z okresu studenckiego, zdecydowała się na wyjątkowe upamiętnienie Marii Czaplickiej. W tym celu ustanowiła stypendium noszące jej imię, które ma swoje miejsce w Somerville College.

Następnie, w 2015 roku, w Muzeum Uniwersyteckim Historii Naturalnej im. Pitta Riversa w Oksfordzie miała miejsce interesująca wystawa zatytułowana „Mój rok syberyjski 1914–1915”. Ekspozycja ta była zorganizowana z okazji setnej rocznicy wyprawy Marii Czaplickiej na Syberię, co podkreśliło jej znaczenie w badaniach etnograficznych.

W 2021 roku na rynku ukazała się gra karciana o nazwie Akademia Superbohaterów, która została stworzona przez Tomasza Rożka. Gra fokusuje się na polskich naukowcach i naukowczyniach, w tym właśnie na Marii Czaplickiej, której postać wzbogaca narrację o polskiej nauce.

Co więcej, Maria Czaplicka zyskała również szersze uznanie w 2022 roku, kiedy jej osoba została włączona do wystawy „Etnografki, antropolożki, profesorki”, zorganizowanej w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Ekspozycja trwała do 2023 roku, a jej teksty znalazły się w publikacji Żywe ogniwa. Wybór tekstów polskich etnografek (1888–1939). Książka ta została wydana przez Państwowy Instytut Wydawniczy oraz Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, co przyczyniło się do większej widoczności jej dorobku naukowego.

---

Oceń: Maria Antonina Czaplicka

---