Marceli Nowotko

---

Życiorys

Marceli Nowotko przyszedł na świat w Warszawie, w rodzinie wielodzietnej, jako syn robotników folwarcznych, Mateusza i Franciszki z domu Steckiej. Miał pięciu braci oraz jedną siostrę. Po ukończeniu czterech klas szkoły ludowej w Krasnem, które znajduje się w pobliżu Ciechanowa, w 1906 roku podjął pracę jako pomocnik ogrodnika. W drugiej połowie 1907 roku jego rodzina przeniosła się do Ciechanowa, gdzie w latach 1907-1915 pracował w cukrowni, najpierw jako pomocnik ślusarza, a następnie jako ślusarz. W tym okresie Kazimierz Tomaszewski, znany działacz antyniepodległościowy z Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), znacząco wpłynął na jego światopogląd. Wczesnym roku 1916 Nowotko wstąpił do SDKPiL, a nieco później, od 1918 roku, do KPP.

W 1918 roku był współorganizatorem Rady Robotniczo-Chłopskiej w Ciechanowie, która została rozwiązana w marcu 1919 roku. Stanął na czele Milicji Ludowej w swoim mieście. W maju 1919 działał jako współorganizator oraz sekretarz lokalnego oddziału Związku Zawodowego Robotników Rolnych RP, jednocześnie pełniąc rolę instruktora w powiatach takich jak ciechanowski, mławski, makowski, przasnyski i pułtuski. W październiku tego samego roku przyczynił się do organizacji ogólnopolskiego strajku robotników rolnych. Nowotko był sekretarzem Związku Zawodowego Cukrowników oraz Klubu Robotniczego w Ciechanowie.

W maju 1920 roku został aresztowany, ale szybko uwolniono go za kaucją. W sierpniu tego samego roku wstąpił do Komitetu Rewolucyjnego w Łapach. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w roku 1920 pełnił funkcję sekretarza Polrewkomu, który działał w Wysokiem Mazowieckiem. Po zakończeniu wojny Nowotko kontynuował swoją działalność w Śląsku, Kieleckiem, Wielkopolsce oraz w Wschodniej Polsce. Od 1921 roku pełnił rolę przewodniczącego Związku Zawodowego Metalowców.

W październiku 1921 roku zorganizował strajk robotników rolnych w Wielkopolsce. W roku 1923 został członkiem Komitetu Centralnego KPZU, a w 1924 wszedł do Wydziału Rolnego KC KPP. W późniejszych latach był sekretarzem komitetów okręgowych KPP m.in. w Warszawie, Zagłębiu Dąbrowskim i Łodzi. Jako delegat uczestniczył w IV Zjeździe KPP w Moskwie w 1927 roku. W latach 1929-1933 był poważnie zaangażowany w działalność komunistyczną, co doprowadziło do jego uwięzienia na Pawiaku i w Mokotowie, gdzie pełnił rolę starosty komuny więziennej. W 1934 roku objął stanowisko kierownika Wydziału Rolnego KC KPP, a w roku 1935 został członkiem Sekretariatu Krajowego KC KPP.

7 kwietnia 1935 roku aresztowano go razem z Czesławem Skonieckim, a jego obrony podjął się adwokat Teodor Duracz. Nowotko był więziony od października 1936 roku do września 1939 roku w Rawiczu, gdzie odsiadywał wyrok 12 lat, a na wolność wyszedł po wybuchu II wojny światowej.

W latach 1939-1941 działał w sowieckiej administracji na terenie okręgu białostockiego, a od listopada 1940 roku do momentu wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej był przewodniczącym Rejonowego Komitetu Wykonawczego w Łapach. Podczas inwazji Niemiec na ZSRR w 1941 roku przebywał w Moskwie. Nowotko, obok innych, jak Paweł Finder i Bolesław Mołojec, współtworzył tzw. „pierwszą grupę inicjatywną”, która miała na celu odbudowę partii komunistycznej i jej zbrojnego ramienia w okupowanej Polsce.

Od jesieni 1940 roku działania rozpoczęła Szkoła Polityczna w Nagornoje, a później w Puszkino, której uczestnikiem był również Nowotko. 1 lipca 1941 roku, po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej, Georgi Dimitrow przekazał, że Komintern zgadza się na utworzenie partii komunistycznej w Polsce, w której mieli być jej fundamentem. We wrześniu 1941 podjęto decyzje o nazwie partii oraz jej kierownictwie, w składzie którego znalazł się Nowotko jako przewodniczący, a Pawłowi Finderowi powierzono rolę zastępcy, podczas gdy dowódcą zbrojnym został Bolesław Mołojec.

Nowotko stworzył deklarację programową opartą na koncepcjach jednolitofrontowych, skierowaną przeciwko okupantom hitlerowskim, mającą na celu przywrócenie niepodległości. Wkrótce w ZSRR zaczęły się pojawiać różnice zdań pomiędzy Nowotką, wspieranym przez większość członków grupy inicjatywnej, a Mołojcem. Po przeszkoleniu wojskowym, w końcu września grupa była gotowa do wyjazdu do Wiaźmy, gdzie czekano na sprzyjające warunki do przetransportowania do Polski. Grupa inicjatywna, w tym Nowotko, została zrzucona na teren kraju 27 grudnia 1941 roku, przeżywając katastrofę, w której Nowotko złamał nogę, a radiostacja została zgubiona.

Po zrzucie grupa nawiązała kontakty z różnymi konspiracyjnymi organizacjami komunistycznymi, a po ich scaleniu i zatwierdzeniu przez Moskwę, stworzyli Polską Partię Robotniczą oraz formację zbrojną Gwardię Ludową. Nowotko został pierwszym I sekretarzem (styczeń 1942), a dowódcą GL został Bolesław Mołojec. W 1942 roku kierownictwo PPR-GL składało się z Nowotki, Pawła Findera (Pinkus Finder), Bolesława Mołojca oraz Małgorzaty Fornalskiej, Franciszka Jóźwiaka i Władysława Gomułki.

Według relacji Józefa Światły, który uciekł na Zachód i zajmował stanowisko wicedyrektora departamentu X MBP, Nowotko, przy współpracy z szefem sztabu GL Franciszkiem Jóźwiakiem, zorganizował w Gwardii Ludowej komórkę dezinformacyjną, zajmującą się inwigilowaniem działaczy podziemia niepodległościowego oraz Armii Krajowej. Informacje te były przekazywane do Gestapo, co miało na celu zniszczenie struktur AK.

Badania przeprowadzone przez Roberta Spałka, historyka IPN, wskazują, że doniesienia Światły miały na celu udowodnienie istnienia prowokacji w partii komunistycznej, obserwowanej przez uwięzionych Władysława Gomułkę i Mariana Spychalskiego. Zeznania te, złożone w trakcie brutalnego śledztwa nad Spychalskim, zostały przez niego unieważnione w 1956 roku. Żaden ze świadków nie wyjaśnił również, jak Światło mógł odtworzyć ostatnią rozmowę dwóch nieżyjących osób, zważywszy że w 1942 roku był robotnikiem w ZSRR.

Marceli Nowotko był żonaty z Eufemią Gralak, która została aresztowana przez Niemców 21 października 1942 roku. Mieli syna Zbigniewa, który zginął w powstaniu warszawskim.

Śmierć

28 listopada 1942 roku, w pobliżu Dworca Zachodniego w Warszawie, granatowa policja odnalazła ciało Marcelego Nowotki. Zdarzenie to wzbudziło niepokój wśród osób najbliższych poszkodowanemu. Paweł Finder oraz Małgorzata Fornalska, świadomi, że tego dnia Nowotko miał spotkać się z Bolesławem Mołojcem, usiłowali skontaktować się z nim. Niestety, próby nawiązania kontaktu zakończyły się sukcesem dopiero po trzech dniach. Mołojec potwierdził, iż spotkał się z Nowotką, wskazując jednak, że po krótkiej rozmowie się rozstali, nie mając pojęcia, co wydarzyło się później. Po upływie kilku dni jego wersja wydarzeń uległa zmianie, stwierdził bowiem, że obaj zostali napadnięci przez nieznanych sprawców, a Nowotko zginął od strzałów. Kiedy zapytano go, dlaczego uciekł, pozostawiając przyjaciela, wyjaśnił, iż w obliczu zagrożenia stchórzył i myślał wyłącznie o własnym bezpieczeństwie. Wydawało mu się, że napadu mogła dokonać Armia Krajowa.

5 grudnia Mołojec powiadomił Komintern, reprezentowany przez Dimitrowa, który miał „zajmować się” Polską Partią Robotniczą o śmierci Nowotki, jakoby w wyniku zamachu londyńskiego podziemia, a także o tym, że sam przejął pełnomocnictwa jako sekretarz partii. Zaskakujące jest, że o spotkaniu z Nowotką nie wspomniał. Na drodze do uzyskania informacji, wykorzystano kontakty lekarza – członka PPR oraz oficera granatowej policji, którzy zapewnili, że Nowotko po śmierci nie został okradziony, ani też nie padł ofiarą Gestapo. W ostatnich dniach intrygi wschodnia strona skupiła swoje podejrzenia na Mołojcu, który niezgodnie z wcześniejszymi ustaleniami w ZSRR, gdzie miał być pewien, że jego następcą w PPR zostanie Finder, przejął kontrolę nad radiostacją i zaczął wysyłać depesze jako sekretarz KC.

Po przeprowadzonym śledztwie przez Edwarda Bonisławskiego, mimo, że nie przesłuchano kluczowych postaci, 29 grudnia podjęto decyzję o likwidacji Mołojca przez Jana Krasickiego oraz Mieczysława Hejmana, a wydarzenie to miało miejsce tego samego dnia na ul. Kamienne Schodki.

Na posiedzeniu KC PPR, które miało miejsce 31 grudnia, powołano komisję partyjną pod przewodnictwem uznanego autorytetu, Teodora Duracza, nazywanego „Profesorem”. Komisja miała za zadanie zbadać okoliczności wydarzeń i przedłożyć wyniki swojej pracy partii po wojnie. W skład komisji Duracza weszli również Fornalska oraz Aleksander Kowalski, który prywatnie był przyjacielem Bolesława Mołojca. Komunistyczna międzynarodówka została poinformowana o sprawie 8 stycznia 1943 roku.

Komisja Duracza wykazała, że 28 listopada, w dniu śmierci Nowotki, brat Bolesława Mołojca, Zygmunt, ps. Anton, który był wówczas kierownikiem wydziału informacji Sztabu Głównego Gwardii Ludowej, pobierał broń z podziemnego składu, aby usunąć rzekomego prowokatora w szeregach PPR. W wyniku przeprowadzonych wyjaśnień z Zygmuntem Mołojcem, zapadła decyzja o skierowaniu na niego wyroku śmierci. Ten został wkrótce wykonany.

Władysław Gomułka w swoich wspomnieniach szczegółowo opisał sprawę Mołojców oraz Nowotki. Do roku 1977 był przekonany, że Bolesław Mołojec miał osobiste ambicje związane z wyeliminowaniem Nowotki, co z kolei było związane z brakiem zaopatrzenia w broń dla Gwardii Ludowej. Zygmunt Mołojec był nieświadomym narzędziem w rękach brata, chociaż jego późniejsze dążenie do zemsty po śmierci brata miało dramatyczne konsekwencje. W rozmowie z ówczesnym sekretarzem KC PZPR, Andrzejem Werblanem, Gomułka usłyszał o możliwości, że Paweł Finder mógł wprowadzić innych w błąd, mówiąc o rzekomej winie Mołojca, co skutkowało wydaniem na niego wyroku.

Okoliczności dotyczące śmierci Marcelego Nowotki nigdy nie zostały w pełni rozwiązane, co wciąż budzi kontrowersje. Były one wielokrotnie badane przez partyjne komisje, zarówno w 1948, jak i 1977 roku. Historycy przedstawiają różnorodne hipotezy związane z wydarzeniami tamtych dni, badając przeróżne motywy działania braci Mołojców, takie jak ambicje, patriotyzm, współpraca z Gestapo, NKWD, AK, a nawet choroby psychiczne. W gronie podejrzanych pojawiają się również ewentualni wykonawcy zbrodni. Zgodnie z relacją Dariusza Baliszewskiego, która bazowała na wspomnieniach por. Stanisława Janusza Sosabowskiego („Stasinek”) – ujawnionych po jego śmierci – Nowotka miało zastrzelić dwóch żołnierzy Kolegium A Kedywu, Krzysztof Sobieszczański („Kolumb”, pierwowzór bohatera książki Romana Bratnego) oraz Jan Barszczewski („Janek”), na polecenie Antoniego Chruściela („Monter”), komendanta warszawskiego okręgu AK. Przy czym ani generał Chruściel, ani jakiekolwiek dokumenty Armii Krajowej nie potwierdzają tej tezy, a rzekomi wykonawcy wyroku w chwili krytycznych wydarzeń należeli do TOW, które zostało scalone z AK dopiero w marcu 1943 roku.

Marceli Nowotko znalazł swoje miejsce spoczynku na Bródnie. Po zakończeniu działań wojennych jego ciało zostało ekshumowane i złożone w alei zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim (grób 22). 3 stycznia 1945 roku, uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej, Marceli Nowotko został pośmiertnie odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu I klasy. W czasach PRL-u jego imię nadano wielu szkołom, zakładom pracy, ulicom oraz różnym innym obiektom, a w wielu polskich miejscowościach odsłonięto upamiętniające go tablice oraz pomniki.

---

Oceń: Marceli Nowotko

---