Kazimierz Prószyński

---

Rodzina

Osobowość Kazimierza Prószyńskiego kształtowała się w atmosferze bogatej historii rodziny, której korzenie sięgają polskiej szlachty. Dziadkiem konstruktora był Stanisław Antoni Prószyński, który został zesłany na Syberię w 1856 roku z powodu działalności konspiracyjnej przeciwko carskim władzom. Po odsiedzeniu kary jego życie potoczyło się w Mińsku, gdzie otworzył zakład fotograficzny.

Synem Stanisława był Konrad Prószyński, znany twórca elementarza języka polskiego. W 1873 roku zdecydował się na przeprowadzkę do Królestwa Polskiego wraz ze Stanisławem Witkiewiczem. Po upływie dwóch lat, w Warszawie, przyszedł na świat Kazimierz, jedyny syn Konrada i Cecylii z domu Puciaty. Tragiczne wydarzenia w rodzinie miały miejsce po śmierci żony Konrada, która zmarła w 1884 roku; wkrótce potem ożenił się po raz drugi.

W 1914 roku Kazimierz Prószyński zawarł związek małżeński z Angielką, Dorothy Abrey, z którą wspólnie wychowali dwoje dzieci – Kazimierza i Irenę. Rodzina Prószyńskich przetrwała trudny okres wojenny, jednak niestety żona Kazimierza zmarła w 1957 roku. Córka Irena wyszła za mąż i osiedliła się w Ogden w Stanach Zjednoczonych, tworząc własną rodzinę.

Natomiast syn Kazimierz, którego chrzestnymi rodzicami byli znani Helena i Ignacy Paderewscy, podjął decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Od 1938 roku żył pod przybranym nazwiskiem – Richard Perry. Warto wspomnieć, że wnuczki Kazimierza Prószyńskiego również pozostały w USA, kontynuując tradycje rodziny w nowym kraju.

Życiorys

Kazimierz Prószyński miał swoje początki edukacyjne w Warszawie, gdzie z sukcesem ukończył gimnazjum. Swoje nauki kontynuował w różnych szkołach w stolicy, w tym w renomowanej szkole realnej Wojciecha Górskiego, gdzie nawiązał bliską przyjaźń z kompozytorem Mieczysławem Karłowiczem. Rodzice, dostrzegając jego pasję do nauk ścisłych, postanowili skierować go na politechnikę w Liège, Belgia. Już jako student, w 1894 roku, Prószyński zaznaczył swoją obecność w dziedzinie wynalazków, konstruując swój pierwszy aparat do rejestracji i odtwarzania filmów pod nazwą pleograf. Po zakończeniu studiów powrócił do Warszawy, gdzie zaprezentował kolejny swój wynalazek – ekspedytor uniwersalny, który miał niebagatelne znaczenie dla wydawnictwa prowadzonego przez jego ojca, Konrada Prószyńskiego, który pełnił funkcję redaktora w gazetach „Promyk” oraz „Gazeta Świąteczna”.

W roku 1901 Prószyński założył drugą polską wytwórnię filmową o nazwie Towarzystwo Udziałowe Pleograf, która z siedzibą w Warszawie przy ulicy Nowogrodzkiej 39 zaczęła promować zarówno swoje innowacyjne aparaty, jak i filmy nimi zrealizowane. Kazimierz Prószyński dokumentował codzienne życie stolicy, kręcąc filmy za pomocą swojego pleografu, jednak nie ograniczał się jedynie do tematyki dokumentalnej. Tworzył także pierwsze filmy fabularne, które stanowiły fundament polskiej kinematografii. Już w 1902 roku powstały dwa krótkie filmy – „Powrót birbanta” oraz „Przygoda dorożkarza”, w których zagrali znani polscy aktorzy teatralni, Kazimierz Junosza-Stępowski i Władysław Neubelt. W tamtych czasach Prószyński był ceniony na poziomie międzynarodowym, nawet August Lumière, jeden z legendarnych braci zajmujących się kinematografią, przyznał mu pierwszeństwo, stwierdzając: „Byłem, wraz z bratem, twórcą filmu francuskiego, ale istniał również pewien Polak, niejaki Kazimierz Prószyński, który nas znacznie wyprzedził”. Patent na pleograf uzyskał rok wcześniej niż francuskie braci Lumière opatentowali swój kinematograf.

Towarzystwo Udziałowe Pleograf organizowało pierwsze pokazy filmowe w Warszawie, które odbyły się między 31 marca a 2 kwietnia 1902 roku w Teatrze Letnim w Ogrodzie Saskim. Widzowie mogli podziwiać program zawierający filmy dokumentujące życie w Warszawie, takie jak „Ślizgawka w Dolinie Szwajcarskiej”, „Ruch uliczny przed pomnikiem Mickiewicza” oraz „Pogotowie Ratunkowe”.

W 1907 roku rozpoczął kolejny projekt, pracując nad aeroskopem, pierwszą na świecie ręczną kamerą filmową z automatycznym napędem. W latach 1908–1910 przebywał we Francji, kontynuując rozwój swojego wynalazku, co zaowocowało uzyskaniem francuskiego patentu w 1909 roku. Z kolei w 1911 roku wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie zdobył angielski patent dla aeroskopu oraz pozyskał inwestorów do rozpoczęcia jego seryjnej produkcji. To tam, 22 czerwca 1911 roku w Londynie, nakręcił pierwszy polski reportaż filmowy, dokumentujący koronację króla Jerzego V.

W roku 1913 zrealizował pierwsze filmy dźwiękowe, wykorzystując swoje innowacyjne urządzenie – kinofon, które umożliwiało synchronizację dźwięku z obrazem filmowym. Niestety, w wyniku wybuchu I wojny światowej, w 1915 roku Prószyński wyjechał do Stanów Zjednoczonych ze swoją żoną Angielką, Dorothy Abrey. W USA założył własną wytwórnię ręcznych kamer „Oko”, która jednak została zniszczona w wyniku wielkiego kryzysu. W dramatycznym geście, zniszczył pierwsze sto egzemplarzy swojego wynalazku młotkiem, by nikt nie mógł skopiować jego innowacji.

W połowie listopada 1919 roku, Prószyńscy wrócili do nowo odrodzonej Polski, gdzie Kazimierz pragnął wznowić działalność kinematograficzną i seryjnie produkować aparaty, aby mogły trafić na rynek w całej Europie. W 1922 roku powołał Centralną Europejską Wytwórnię Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego w Warszawie, której celem było wdrożenie do produkcji jego ambitnych planów.

Poddany wojennej rzeczywistości, podczas okupacji w Polsce, Prószyński zaangażował się w działalność konspiracyjną. Po pierwszym aresztowaniu i przymusowym zwolnieniu, został aresztowany ponownie podczas powstania warszawskiego, gdzie jego rodzina również padła ofiarą niemieckich represji. W dniu 22 sierpnia 1944 roku, Prószyński trafił do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen, gdzie jako więzień nosił numer 129957, i zmarł w wieku 70 lat w obozie Mauthausen-Gusen. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim (kwatera T-1-15/16).

Wynalazki

Kazimierz Prószyński to postać, która pozostawiła znaczący ślad w historii technologii fotograficznej i filmowej. Jego innowacyjne pomysły i wynalazki w tej dziedzinie zrewolucjonizowały sposób, w jaki postrzegamy i rejestrujemy rzeczywistość. Oto niektóre z jego kluczowych osiągnięć:

• pleograf – wynaleziony w 1894 roku aparat, który łączył w sobie funkcje robienia zdjęć oraz projekcji filmów; konstrukcja ta powstała przed patentem wynalezionym przez braci Lumière, umożliwiając rejestrację i odtwarzanie zdjęć na perforowanej taśmie celuloidowej, z klatkami o rozmiarze 45×38 mm oraz unikalnym mechanizmem przesuwu,
• ekspedytor uniwersalny – innowacyjne urządzenie stworzone w 1897 roku, które służyło do sprawnego składania gazet, adresowania ich oraz przygotowywania do wysyłki dla prenumeratorów, opatentowane w Berlinie,
• biopleograf – ulepszona wersja pleografu z 1898 roku, eliminująca nieprzyjemne drgania oraz skoki błony filmowej, zapewniająca płynniejszy obraz dzięki projektowaniu dwóch taśm filmowych odtwarzanych z opóźnieniem; publiczna prezentacja miała miejsce w Warszawie w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa,
• obturator – przesłona do projektora skonstruowana w 1902 roku, która zredukowała migotanie obrazów na ekranie podczas odtwarzania filmów; składała się z trzech skrzydełek, które przerywały przepływ światła z częstotliwością 40 przerw na sekundę, co dawało wrażenie ciągłości obrazu, a wynalazek został zaprezentowany we Francuskiej Akademii Nauk, co przyczyniło się do wprowadzenia go do produkcji przez firmę „Gaumont”,
• aeroskop – pionier wśród ręcznych kamer filmowych; zbudowany w 1908 roku z automatycznym napędem, opatentowany rok później; jego produkcja ruszyła w Anglii, stając się wkrótce wykorzystanym przy rejestrowaniu pierwszych kronik wojennych podczas I wojny światowej,
• wariacja projektora filmowego z obturatora, zaprojektowana w 1909 roku, która oferowała obraz bez migotania i drgań,
• kinofon – innowacyjny system z 1907 roku, który jednocześnie emitował obraz i dźwięk, umożliwiając pierwsze filmy dźwiękowe dzięki efektywnej synchronizacji,
• „Oko” – przystępna i intuicyjna ręczna kamera filmowa, mająca na celu popularyzację amatorskiego kręcenia filmów; pierwotnie nazwany w Londynie jako amateur cinema, prototyp ukończono w 1912 roku, ostatecznie przemianowany na „Oko” w polskim języku,
• telefot – urządzenie, które umożliwiało przesyłanie obrazu na dużą odległość, działające na zasadach współczesnych systemów telewizyjnych,
• stereos – pionierski aparat stereoskopowy, który zrewolucjonizował sposób wyświetlania obrazów oraz reklam na ulicach i budynkach, stworzony na bazie dotychczasowych prac nad biopleografem,
• autolektor – maszyna skonstruowana w czasie niemieckiej okupacji, która znacznie ułatwiała czytanie tekstów osobom mającym problemy ze wzrokiem, a także projektor na taśmę 16 mm oraz reflektor do skupiania światła.

Wynalazki Kazimierza Prószyńskiego z pewnością miały ogromny wpływ na rozwój technologii filmowej oraz fotograficznej, torując drogę dla przyszłych innowacji w tych dziedzinach.

Działalność filmowa

Kazimierz Prószyński, od momentu rozpoczęcia swojej działalności w branży filmowej w 1895 roku, poświęcał się produkcji krótkich filmów. Jego prace miały na celu demonstrację zdolności technicznych skonstruowanych przez niego aparatów filmowych. Był jednym z założycieli Towarzystwa Udziałowego „Pleograf” w Warszawie, które było pierwszą polską wytwórnią filmową, funkcjonującą w latach 1901–1903. Już w 1898 roku, zanim powstała wytwórnia, Prószyński korzystając z pleografu, nakręcił wiele filmów krótkometrażowych, takich jak Ulica Franciszkańska, Ślizgawka w Łazienkach, Powrót birbanta czy Przygoda dorożkarza. Te premierowe produkcje przyczyniły się do stworzenia fundamentów polskiej kinematografii. Warto zauważyć, że filmy te były prezentowane warszawskiej publiczności podczas specjalnych seansów organizowanych przez „Pleograf” w dniach od 31 marca do 2 kwietnia 1902 roku, w malowniczej sali Teatru Letniego w Ogrodzie Saskim.

Filmy

Kazimierz Prószyński, po wynalezieniu swojej pierwszej kamery – pleografu w 1894 roku, zrealizował szereg filmów, które miały różne cele. Na początku produkcje te służyły do testowania funkcji konstruowanych urządzeń. Z biegiem czasu, piętrząc się w doświadczeniach, Prószyński zaczął dokumentować codzienne życie społeczeństwa. W latach 1900–1903 jego działalność filmowa zyskała charakter komercyjny, ostatecznie przeznaczony do wyświetlania w kinach. W 1902 roku, posługując się udoskonalonym pleografem, zrealizował w Warszawie dwa znaczące filmy:

Numer	Nazwa filmu	Lokacja	Opis	Typ filmu	Technika	Rok produkcji	Długość (min)
1	Ślizgawka w Łazienkach	Warszawa	Łyżwiarze na lodowisku Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego	dokument	pleograf	(1894–1896)	1–3
2	Ulica Franciszkańska	Warszawa	Film dokumentujący ruch na ulicy Franciszkańskiej w Warszawie	dokument	pleograf	(1894–1896)	1–3
3	Aleja Ujazdowska	Warszawa	Film dokumentujący ruch uliczny na Alejach Ujazdowskich w Warszawie	dokument	pleograf	(1894–1896)	1–3
4	Przed pomnikiem Mickiewicza w Warszawie	Warszawa	Ruch uliczny przed pomnikiem Adama Mickiewicza w Warszawie	dokument	pleograf	(1894–1896)	1–3
5	Kurjer Warszawski	Warszawa	Film przedstawiający ruch uliczny przed redakcją gazety „Kurjer Warszawski” oraz roznosicieli gazet w mieście	dokument	pleograf	(1894–1896)	1–3
6	Manewry konnicy	?	Film dokumentujący ruch wojsk konnych podczas pokazu biopleografu w 1899 roku w Szkole Technicznej Wawelberga i Rotwanda	dokument	pleograf	?	?
7	Ćwiczenia artyleryjskie	?	Film pokazujący ćwiczenia artylerii w strzelaniu na pokazie biopleografu w 1899 roku w Szkole Technicznej Wawelberga i Rotwanda	dokument	pleograf	?	?
8	Ślizgawka w Dolinie Szwajcarskiej	Warszawa	Łyżwiarze w Dolinie Szwajcarskiej	dokument	pleograf	?	?
9	Wyścigi	Warszawa	Wyścigi konne w stolicy	dokument	pleograf	?	?
10	Pod Ostrą Bramą w Wilnie	Wilno	Ukazanie wileńskiej Ostrą Bramę	dokument	pleograf	?	?
11	Mazur kostiumowy	Warszawa	Film znany również jako Mazur na cztery pary, przedstawiający pary tańczące polski ludowy taniec – Mazura	fabularny	pleograf	?	?
12	Polewanie kwiatów przez ogrodnika	Warszawa	Praca ogrodnika w ogrodzie	fabularny	pleograf	?	?
13	Pan Twardowski	Warszawa	Inspiracja legendą o Panu Twardowskim	fabularny	pleograf	?	?
14	Powrót birbanta	Warszawa	Żartobliwy film o powrocie tytułowego birbanta z przyjęcia, z udziałem Kazimierza Junoszy-Stępowskiego.	fabularny	pleograf	1902	?
15	Przygoda dorożkarza	Warszawa	Krótki humorystyczny film fabularny o dorożkarzu, któremu żartownisie wyprzęgają konia, wprzęgając osła. Występują Kazimierz Junosza-Stępowski i Władysław Neubelt.	fabularny	pleograf	1902	?
16	Walkirie	Warszawa	Efekt wizualny przedstawiony podczas wystawiania opery „Walkiria” Richarda Wagnera w Teatrze Wielkim, ukazujący sylwetki Walkirii na koniach w obłokach. Zdjęcia wykonano nad Wisłą.	eksperymentalny	pleograf	1903	?
17	Koronacja króla Jerzego V	Londyn	Relacja z koronacji króla Jerzego V	reportaż	aeroskop	1911	?
18	Ave Maria	Warszawa	_	Fabularny film dźwiękowy z wykorzystaniem kinofonu	?	1912	?
19	Łagodzący wpływ muzyki na nerwy	Warszawa	_	Fabularny film dźwiękowy z wykorzystaniem kinofonu	?	1912	?

Kazimierz Prószyński w kulturze

Postać Kazimierza Prószyńskiego przez wiele lat pozostawała w zapomnieniu, a jego osiągnięcia nie znalazły należytego uznania w przestrzeni publicznej i kulturowej. W ostatnich latach podejmowane są jednak próby, aby przywrócić jego postać pamięci społeczeństwa.

O jednym z takich działań można mówić w kontekście dokumentu filmowego pt. „Kazimierz Prószyński – geniusz nr 129957”, którego autorem jest polski reżyser Bartosz Paduch. Film ten zyskał wsparcie finansowe w 2010 roku, co umożliwiło jego realizację.

Ważnym krokiem w kierunku upamiętnienia Kazimierza Prószyńskiego była inicjatywa Narodowego Centrum Kultury Filmowej, znajdującego się w strukturach instytucji „EC1 Łódź – Miasto Kultury” w Łodzi. W 2017 roku zrekonstruowany został jeden z jego kluczowych wynalazków – „biopleograf”, który stał się istotnym elementem wystawy zatytułowanej „Od marzeń o lataniu do fabryki snów. Polscy Leonardowie”.

Wspomniana wystawa obejmowała również inne dzieła Prószyńskiego, takie jak areograf oraz kamera Oko. Dodatkowo, Kazimierz Prószyński znalazł swoje miejsce w plebiscycie Polak Wszech Czasów, wzbudzając zainteresowanie nie tylko historyków, ale i szerszej publiczności dzięki obecności materiałów wideo na YouTube.

---

Oceń: Kazimierz Prószyński

---