Joachim Stefan Bartoszewicz

---

Życiorys

Pochodzenie i wykształcenie

Joachim Stefan Bartoszewicz był synem Joachima, doktora medycyny, oraz Haliny z Mittelstaedtów. W 1884 roku zdobył świadectwo V Gimnazjum Filologicznego w Warszawie, a po ukończeniu tego etapu edukacji, z inspiracji ojca, rozpoczął studia medyczne na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie. W 1890 roku uzyskał doktorat oraz dyplom lekarski. Po zakończeniu studiów przez pewien czas praktykował samodzielnie, a następnie zapoczątkował pracę jako asystent w klinice ginekologiczno-położniczej w Warszawie. W 1892 roku udał się do Paryża, aby zaznajomić się z nowinkami w zakresie leczenia. Ten okres przekonał go do decyzji o opuszczeniu praktyki medycznej i kontynuacji nauki w Szkole Nauk Politycznych (École Libre des Scienses Politiques) na Wydziale Dyplomatycznym. Po dwóch latach, w 1894 roku, uzyskał dyplom z pierwszą nagrodą oraz wielkim odznaczeniem. Jego praca, zatytułowana „La révolution polonaise de 1831 et de détrônement de Nicolaus”, została opublikowana w „Annales de l’Ecole de Sciences politiques”. Stanisław Grabski w swoich wspomnieniach donosi, że Bartoszewicz otrzymał propozycję stypendium na badania z zakresu prawa państwowego w Anglii, jednak zdecydował się na praktyczną działalność polityczną w Galicji, co skłoniło go do wyjazdu do Lwowa. W tamtejszym uniwersytecie ukończył prawo, zdobywając doktorat obojga praw w 1897 roku z pracą „Die Erbschaftsteuer im internationalen Rechte”.

Praca zawodowa i rodzina

Bartoszewicz podjął pracę jako urzędnik w Lwowie, gdzie działał w wydziale gminnym i zajmował się między innymi funkcją referenta oraz kierownika biura statystycznego Wydziału Krajowego aż do 1903 roku. Na łamach „Wiadomości Statystycznych” publikował teksty dotyczące tematyki społecznej, takie jak „Prawo ubogich w Galicji” oraz „Siła podatkowa gmin wiejskich w Galicji”. Pomimo aktywności zawodowej, kontynuował również działalność naukową, jednak okoliczności życiowe nie pozwoliły mu na związek z uczelnią. W 1898 roku zawarł związek małżeński z Magdaleną Bożeniec-Jełowicką, pochodzącą z Wołynia, z którą miał syna Włodzimierza. W 1904 roku rodzina Bartoszewiczów opuściła Lwów, osiedlając się w majątku żony w Brykuli, w powiecie trembowelskim.

Działalność społeczno-polityczna

Przed wybuchem I wojny światowej, Bartoszewicz zaangażował się w działalność obozu wszechpolskiego. W 1905 roku przeniósł się do Kijowa, gdzie w lutym 1906 roku osiedliła się jego rodzina. Od 1906 do 1912 roku był redaktorem naczelnym „Dziennika Kijowskiego”, organu prasowego Narodowej Demokracji, publikując w tym czasie ponad 250 artykułów. Dodatkowo od 1906 roku pełnił funkcję Komisarza Ligi Narodowej w Kijowie na ziemie ruskie, a w 1911 roku został członkiem Rady Głównej Ligi Narodowej. W 1912 roku, z powodu działalności patriotycznej, został aresztowany i spędził trzy miesiące w więzieniu, co negatywnie wpłynęło na jego zdrowie, w szczególności na wzrok.

Okres Wielkiej Wojny

W obliczu I wojny światowej, Bartoszewicz zainicjował i zorganizował „Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny”, gdzie pełnił funkcję prezesa Rady Okręgowej, obejmującej pięć guberni Wołynia i Podola. Towarzystwo było zaangażowane w działalność dobroczynną, oferując pomoc zarówno lokalnej ludności, jak i migrantom z Królestwa i Galicji. Bartoszewicz był także jednym z inicjatorów formowania polskich oddziałów wojskowych w tym regionie. W marcu 1917 roku dołączył do Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi, który reprezentował Polaków i koordynował politykę polską. Przyczynił się do utworzenia placówek edukacyjnych, w tym szkół podstawowych oraz średnich. W 1917 roku zorganizowano w Kijowie zjazd polskich organizacji, na którym Bartoszewicz wygłosił mowę otwierającą. Z racji kryzysu w relacjach z ugrupowaniami socjalistycznymi, utworzono Polską Centralę Demokratyczną. Po zdobyciu Kijowa przez bolszewików, Bartoszewicz starał się o uwolnienie uwięzionych przez komunistów polskich oficerów. Interwencja Niemców, którzy usunęli bolszewików, przyniosła pewne ustabilizowanie sytuacji, chociaż wiele z dotychczasowych działań musiało pozostać w cieniu.

Działalność w KNP

Jako członek Komitetu Narodowego Polskiego, Bartoszewicz pełnił rolę sekretarza delegacji polskiej do spraw politycznych na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Brał udział w opracowywaniu zagadnień politycznych oraz dyplomatycznych, przewodząc Wydziałowi Politycznemu. W latach 1919–1920 działał jako honorowy attaché w Paryżu. W 1920 roku, w odpowiedzi na politykę rządu polskiego wobec Ukrainy, ustąpił z zajmowanej funkcji i wrócił do kraju, osiedlając się w Poznaniu.

Działalność w odrodzonej Polsce

Po powrocie do Polski Bartoszewicz napisał broszurę „Walka o Polskę”, opisującą ostatnie wydarzenia. Pracował także nad „Podręcznym słownikiem politycznym”, który został wydany pod koniec 1922 roku. W tym samym roku przeniósł się do Warszawy. 12 listopada 1922 roku został wybrany do Senatu z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Aktywnie uczestniczył w pracach komisji takich jak Spraw Zagranicznych, Wojskowych i Morskich. W ramach działalności publicystycznej publikował teksty w „Kurierze Poznańskim”, „Głosie Lubelskim” oraz „Gazecie Warszawskiej”. W latach 1925–1927 uczestniczył w negocjacjach w sprawie traktatu handlowego z Niemcami, które ostatecznie nie przyniosły efektów. Kadencja parlamentu zakończyła się w listopadzie 1927 roku, kończąc tym samym jego działalność w Senacie.

Pod rządami sanacji

Po zamachu majowym oraz wyborach w marcu 1928, Związek Ludowo-Narodowy przekształcił się w Stronnictwo Narodowe, a Bartoszewicz został 7 października prezesem Rady Naczelnej. W 1929 roku opublikował dzieło „Zagadnienia polityki polskiej”, w którym zawarł swoje poglądy na ówczesne problemy polityczne. W wyniku wyborów w 1930 roku uzyskał ponownie mandat senatorski na kadencję III. Jego aktywność w parlamencie była ograniczona, a zainteresowania koncentrowały się na sprawach międzynarodowych. W 1937 roku przewodniczył sądowi partyjnemu badającemu działalność członków SN. Po złożeniu zeznań przez Zbigniewa Stypułkowskiego, Bartoszewicz ustąpił z pełnionej funkcji. Zmarł 23 września 1938 roku w Warszawie w wyniku ataku serca. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Poglądy

Definiowanie narodu

Joachim Bartoszewicz opracował unikalną definicję narodu, która odzwierciedlała jego poglądy polityczne oraz historyczne. Określał naród jako „związek natury politycznej, który się ustala w pewnym zespole ludzi przez wykonywanie w ciągu dłuższego czasu wspólnej, czynnej i swoistej roli historycznej”. Dodał, że „niepodległość państwowa jest warunkiem tworzenia się narodu”, co podkreślało znaczenie istnienia państwa oraz wspólnych doświadczeń historycznych. Bartoszewicz rozróżniał narodowość od pojęcia narodu, definiując ją jako „związek etniczno-kulturalny, który wytwarza się wśród pewnego zespołu ludzi wskutek wspólnego ich pochodzenia, wspólnego zamieszkiwania jednego terytorium, jako też wspólności języka, wierzeń, obyczajów, prawa i kultury”. W ten sposób wskazywał, że społeczność powinna być wspólna nie tylko kulturowo, ale także politycznie, ponieważ polityczny aspekt był dla niego kluczowy.

Bartoszewicz często powtarzał, iż „Polska musi być silnym narodem”, przy czym jego ugrupowanie głosiło dominację narodu nad jednostką. Uważał, że „jednostka nie ma prawa wyrzec się związku z własnym narodem”. To wyraźnie wskazywało na zagrożenia, jakie dostrzegał w liberalnych dążeniach indywidualnych. W innych publikacjach przypisywał narodowi wartości etyczne, stwierdzając: „Naród to formacja historyczno-polityczna, to najważniejsza osoba moralna”. W związku z tym przekonywał, że historia ukształtowała Polskę, Litwę i Ruś w jeden naród oraz państwo, a różnice etniczne oraz językowe nie powinny być przeszkodą w świadomości narodowej.

Państwo narodowe

Budowa państwa narodowego była jednym z priorytetów politycznych endecji, a Bartoszewicz określał państwo jako „przymusową organizację danego społeczeństwa ludzkiego na pewnym terytorium, które umożliwia celowe polityczne działanie”. Utożsamiał rację stanu z racją państwa, w którym rządzić miał naród. Postrzegał państwo jako nierozerwalnie związane z narodem, twierdząc, że „przy wolności obywateli, swobodzie języka, religii i kultury narodowościowej, powinno się kierować jedną myślą, jednym interesem politycznym”. Bartoszewicz wskazywał, iż przekształcenie instytucji państwowych w narodowe powinno odbywać się na drodze reform, które zbliżą je do potrzeb narodu.

Jednocześnie akcentował otwartość idei „narodu politycznego”, podkreślając, że dobrzy patrioci mogą pochodzić z różnych narodów. W Polsce jednak „wszyscy mieszkańcy państwa podlegają woli i władzy narodu polskiego”. Geopolityczne wizje endecji zakładały, że pomiędzy Niemcami a Rosją powinno istnieć silne państwo, a Bartoszewicz zauważał, iż „Polska zachować może swoją samoistność i niepodległość jedynie jako (…) mocarstwo”. Jego postulat scentralizowanej polityki w niektórych aspektach życia państwowego, w tym w polityce zagranicznej, jako przedstawiciela obozu narodowego, wpisywał się w dążenia do efektywności i stabilności.

Stosunek wobec mniejszości narodowych

Słowianie i Litwini

Bartoszewicz był niezwykle kompetentnym politykiem w obszarze zagadnień narodowych, a największą uwagę poświęcał mniejszościom słowiańskim, zwłaszcza Rusinom oraz Białorusinom, jak również Litwinom. Krytykował używanie terminu Ukraina w kontekście ziem ruskich, uważając, że „termin Ukraina został przez prowodyrów narodowego i antypolskiego ruchu ruskiego w byłej Galicji Wschodniej najfałszywiej przyczepiony do ziem, które nigdy nic wspólnego z Ukrainą nie miały”. W jego koncepcji narodu politycznego, Słowianie na Kresach powinni stać się Polakami w znaczeniu politycznym, traktując ich jako członków narodowej wspólnoty.

Stąd Bartoszewicz opowiadał się za asymilacją tych mniejszości oraz szerzeniem polskiej oświaty. Krytykował pomysły tworzenia odrębnych szkół niepolskich, argumentując, że powinny istnieć jedynie prywatne placówki pod stałym nadzorem państwa. Jednocześnie dopuszczał używanie „języków miejscowych”, ale tylko w kontekście polonizacji i wychowania w duchu polskim. O tym, że niechęć Ukraińców i Białorusinów do Polaków była generowana przez motywy ekonomiczne, Bartoszewicz afirmował konieczność poprawy dobrobytu Kresów, aby zyskać ich mieszkańców dla Polski i polskości.

Żydzi

Bartoszewicz rozumiał antysemityzm jako „ruch skierowany przeciwko Żydom”, twierdząc, że nie wynika on z cech rasowych, ale z charakteru Żydów, którzy są niechętni asymilacji. Uwierzył, że dążą oni do „panowania nad światem”, co w jego odczuciu undermines zasady społeczeństw nieżydowskich. Antysemityzm był dla niego naturalnym odruchem, obroną społeczeństwa przed „destrukcyjnymi wpływami”. Przypisywał również Janowi Jeleńskiemu, jako promotorowi antysemityzmu w Polsce. Bartoszewicz podkreślał, że Żydzi nie będą zdolni do asymilacji i dlatego nie mogą odgrywać istotnej roli politycznej, co prowadziło do postulatu wręcz zadania im praw obywatelskich.

Na forum międzynarodowym dostrzegał znaczenie Żydów, sądząc, że ich organizacje mają wpływ na podejmowane decyzje w polityce światowej. Na przykład, podczas konferencji pokojowej w Paryżu, miał przekonanie, że dążeniem Żydów jest utworzenie „Judeo-Polonji, czyli państwa żydowsko-polskiego”. Takie postrzeganie miało znaczenie nie tylko w obszarze polityki, ale także w krajowej walce politycznej, gdzie dostrzegał ich udział i wpływy na różne decyzje, jak wolne miasto Gdańsk, plebiscyt na Górnym Śląsku czy traktat o mniejszościach narodowych.

Niemcy

W odniesieniu do mniejszości niemieckiej Bartoszewicz występował z dość ograniczoną liczbą komentarzy. Miał świadomość logicznych ograniczeń polskich granic, ale podkreślał ich przynależność do państwa. W tym kontekście krytykował wizję, według której Gdańsk stał się Wolnym Miastem oraz ten fakt, że Prusy Wschodnie nie zostały oddzielone od Niemiec. Endecja postrzegała Niemców jako głównego wroga, co wpływało na przemoc w kierunku tej mniejszości. Narodowi demokraci postulowali odgermanizację administracji w zachodnich województwach oraz likwidację szkół niemieckich. Niemców traktowano jako naród potężniejszy, wspierany przez silne państwo, co prowadziło do konkurencji kulturalnej i politycznej z Polską. Bartoszewicz sugerował, że Niemcy mogą się łatwo spolonizować, a polityka powinna wspierać ten proces poprzez działania kulturowe i kontakty towarzyskie.

Kwestie ustrojowe

W II Rzeczypospolitej ZLN było ugrupowaniem parlamentarnym, które w swoich dyskusjach rozważało formę rządów, zastanawiając się nad monarchią albo republiką. Bartoszewicz w swoich rozważaniach krytykował ustrój republikański, który funkcjonował po 1918 roku, jako rezultat rządów socjalistycznych. Zarzucał mu słabości w konstytucji, ordynacji wyborczej oraz władzy prezydenta. W jego opinii, kształt ustroju był ściśle związany z charakterem narodu. Wskazywał na Monteskiusza, który twierdził, że republika wymaga „cnoty obywatelskiej”. Bartoszewicz uważał, że w Polsce cnoty te brakowało, co prowadziło do budowania republiki dalekiej od ideałów.

Podkreślał, że nawet jeśli republika działa sprawnie, nie można autorytatywnie stwierdzić, która forma rządów jest najlepsza, ponieważ to zależy od specyfiki danej sytuacji. Dla narodowych demokratów istotne było, aby rząd był służbą narodu. Bartoszewicz krytykował również Parlament, jako instytucję ze zbyt dużym rozdrobnieniem, sugerując, że w parlamencie powinny zasiadać 2 lub 3 stronnictwa polityczne, a reprezentować go powinni nie obywatele, ale członkowie narodu. Podkreślał także, że społeczeństwo musi zrozumieć, że w Polsce istnieją tylko dwa programy polityczne: narodowy i międzynarodowy.

Kresy Wschodnie

Kresy Wschodnie zajmowały Kluczowe miejsce w publicystyce Bartoszewicza. Przed Wielką Wojną rozumiał Kresy jako Litwę i Ruś w granicach przedrozbiorowych. Jako mieszkaniec tych terenów, uważał, że liczba Polaków jest niewystarczająca. Widział potrzebę napływu nowych osadników na te tereny, co miałoby wzmocnić polską obecność. W odrodzonej Polsce postulował rozróżnienie pomiędzy terytorium historyczno-politycznym a etnograficznym, argumentując, że naród nie może być ograniczany tylko przez zamieszkane terytorium.

Bartoszewicz argumentował, że naród, jako organizm ekspansywny, przewyższa swoje terytorium, a w przypadku istnienia ludności niepolitów z łatwością może nawiązywać do istniejącego w tym obszarze narodu panującego. Mówił również o konieczności pokojowego poszerzania granic, starając się opierać na historycznych precedensach. Krytykował politykę rządów polskich wobec kresów, wskazując na brak odpowiedniego poszanowania dla mająci rozmaity kulturowy, co prowadziło do chaosu i niepewności w tych regionach.

Problematyka różna

Bartoszewicz poruszał również inne tematy, zwracając uwagę na znaczenie katolicyzmu w życiu narodu, podkreślając, że religia jest niezbędnym elementem narodowego życia. Uważał, że katolickie wartości są oparciem walki z wschodnimi wpływami. W obszarze gospodarczej dążył do związku własności prywatnej z wolnością, krytykując socjalizm i biurokrację. Zauważał również konieczność sojuszu z Francją w polityce zagranicznej, jednak nie wierzył w skuteczność Ligi Narodów. Bartoszewicz postrzegał patriotyzm jako „miłość Ojczyzny”, podkreślając, że prawdziwy patriotyzm musi być zrozumiany i odpowiedzialny. Przypominał, że obraz patrioty nie powinien ograniczać się do romantyzmu, ale również powinien wynikać z realistycznego spojrzenia na polską rzeczywistość, przytaczając przykłady znanych patriotów, takich jak Józefa Becka oraz Balickiego.

Prace

W 1951 roku opracowanie Joachima Stefana Bartoszewicza zatytułowane Znaczenie polityczne Kresów Wschodnich dla Polski zostało poddane cenzurze i wykluczone z polskich bibliotek.

Wielkim wkładem w polską myśl polityczną były również inne jego publikacje, do których zaliczamy:

• Na Rusi: polski stan posiadania: kraj, ludność, ziemia (Kijów 1912),
• Sprawa polska (Kijów 1918),
• Podręczny słownik polityczny (Warszawa 1922),
• Walka o Polskę (Poznań 1920),
• Znaczenie polityczne Kresów Wschodnich dla Polski (Warszawa 1924),
• Zagadnienia polityki polskiej (Warszawa 1929).

---

Oceń: Joachim Stefan Bartoszewicz

---