Jan Kwapiński

---

Życiorys

Początki działalności w Ostrowcu

Jan Kwapiński przyszedł na świat jako syn Teofila Chałupki, który pracował jako palacz w Zakładach Ostrowieckich, oraz Teofili Bałuty, córki powstańca styczniowego. Dzieciństwo spędził w Ostrowcu Świętokrzyskim, ojciec pracował w pobliskich zakładach. Po ukończeniu edukacji w szkole przyfabrycznej, rozpoczął pracę jako preser w walcowni blachy w Ostrowieckich Zakładach Budowy Maszyn.

W 1901 roku Jan wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Już trzy lata później włączył się w działalność Komitetu Strajkowego swojego zakładu. W 1905 roku aktywnie uczestniczył w organizowaniu wieców i masówek. W obliczu aresztowania za swoje działania podczas „Republiki Ostrowieckiej”, ukrył się w Ćmielowie, a później, pod koniec 1905 roku, zbiegł do Galicji.

W Organizacji Bojowej PPS

Ukończył szkołę dla instruktorów Organizacji Bojowej PPS w Krakowie, a w 1906 roku powrócił do Królestwa. Wydział Bojowy przydzielił go do okręgu łódzkiego, gdzie prowadził działalność jako dowódca „szóstek” w Zgierzu oraz Dąbrówce. Wziął udział w znanych wydarzeniach, takich jak „Krwawa środa” 15 sierpnia 1906 oraz akcja pod Rogowem 7 listopada tegoż roku, gdzie dowodził jednym z oddziałów. Tuż przed rozłamem w PPS, jego zadaniem było zabezpieczenie składów broni oraz majątku partyjnego, które znajdowały się pod kontrolą „umiarkowanych”. Dzięki jego strategii, po rozłamie, w Łodzi zorganizowano PPS – Frakcję Rewolucyjną.

W dniu 19 grudnia 1906 roku, dowodził zamachem bombowym na oberpolicmajstra Łodzi, Chrzanowskiego. Po tej akcji, z obawy o bezpieczeństwo, opuścił Łódź. Został przeniesiony do okręgu w Częstochowie, gdzie organizował akcje ekspropriacyjne. Po nieudanym napadzie na sklep monopolowy we Włodowicach 23 kwietnia 1907, jego oddział został zaatakowany przez policję oraz lokalny tłum. Jan Kwapiński z poświęceniem osłaniał odwrót swojego zespołu, nie używając broni, co skutkowało jego aresztowaniem i brutalnym pobiciem.

Więzienie i katorga

Po ujęciu przewieziono go do szpitala w Zawierciu, a następnie trafił do więzień w Będzinie i Piotrkowie. W obliczu zagrożenia zdradzeniem swojej tożsamości, postanowił użyć fałszywego nazwiska „Jan Kwapiński”. 27 listopada 1907 roku osadzono go wX pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W dniu 6 grudnia tego samego roku, Warszawski Sąd Wojskowy wydał na niego wyrok śmierci przez powieszenie. Dzięki interwencji adw. Leona Berensona, generał-gubernator Gieorgij Skałon zmienił karę na 15 lat katorgi z powodu młodego wieku oskarżonego.

Przez kilka dni przetrzymywany był w Arsenale, a w marcu 1908 roku przeniesiono go do więzienia w Łomży. Po protestach przeciwko przedłużonemu zakuciu w kajdany, w październiku 1908 został wysłany do katorgowego obozu w Orle. W grudniu 1912 roku, z powodu zeznań prowokatora, powrócił do Piotrkowa, ale wyłączono go z procesu sądowego z uwagi na odbywanie kary. Przez pewien czas pozostawał w Łodzi, a w połowie 1913 roku ponownie został wysłany do więzienia w Orle, gdzie przebywał do lutego 1917.

W marcu 1917 roku, po rewolucji lutowej i upadku caratu, uzyskał wolność w wyniku amnestii ogłoszonej przez Rząd Tymczasowy. Został wiceprzewodniczącym, a następnie przewodniczącym Komitetu Wykonawczego Rady Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Włościańskich w Orle, jednocześnie organizując sekcję PPS.

Działacz związkowy i polityczny PPS

Po powrocie do Polski w październiku 1918 roku, od listopada 1918 do kwietnia 1919 roku pracował w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych jako instruktor administracyjny dla byłej guberni piotrkowskiej. Następnie wszedł do władz PPS jako wiceprzewodniczący CKW PPS, będąc bliskim radykalnej grupie lewicowej, która w 1919 roku utworzyła grupę PPS-Opozycja. W latach 1920–1939 był członkiem Rady Naczelnej oraz Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS, m.in. w latach 1931–1937 pełniąc funkcję wiceprzewodniczącego CKW PPS. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku walczył na froncie jako kapral.

W 1919 roku był współzałożycielem oraz przewodniczącym Zarządu Głównego Związku Zawodowego Robotników Rolnych aż do 1939 roku. Organizacja strajku rolnego w grójeckim doprowadziła do jego skazania przez Warszawski Wojskowy Sąd Okręgowy 7 grudnia 1921 roku na 3 lata więzienia. Sąd Apelacyjny w Warszawie złagodził wyrok do sześciu miesięcy, a następnie sprawę umorzono na mocy amnestii. W latach 1922–1939 pełnił rolę przewodniczącego Komisji Centralnej Związków Zawodowych oraz był wiceprezesem Rady Nadzorczej Związku Stowarzyszeń Spożywców.

W latach 1922–1930 Kwapiński był posłem na Sejm z ramienia PPS. W 1922 roku uzyskał mandat w okręgu wyborczym nr 42 (Kraków) oraz okręgu wyborczym nr 15 (Konin). W Sejmie I kadencji pracował w komisji rolnej. W kolejnych wyborach w 1928 roku ponownie został wybrany z listy PPP oraz z listy państwowej. W Sejmie II kadencji działał w komisjach budżetowej oraz reform rolnych. Po zamachu majowym w 1926 roku przeszedł do opozycji, a po okresie współorganizacji Centrolewu w 1930 roku został aresztowany na krótką chwilę, a 27 października 1930 roku skazany przez Sąd Okręgowy w Sosnowcu na rok w twierdzy. Wyrok ten został zrewidowany 6 marca 1931 roku, w wyniku czego został uniewinniony.

W dniu 18 grudnia 1938 roku, po wygranych wyborach samorządowych w Łodzi, jako reprezentant koalicji PPS z żydowskim „Bundem” sprawował urząd prezydenta miasta od 3 marca 1939 roku do wybuchu II wojny światowej. Był pierwszym niekomisarycznym prezydentem miasta od 1933 roku i zarazem celem ataków ze strony endecji, która określała go mianem „człowieka bez nazwiska”.

Po wybuchu wojny 1 września 1939 roku Jan Kwapiński zajął się organizowaniem wsparcia dla ludności oraz poległych żołnierzy. Dwa dni później, 2 września, wspólnie z ks. bp. Włodzimierzem Jasińskim i wicestarostą łódzkim Ludwika Giełczyńskiego patronował utworzeniu Okręgowego Łódzkiego Komitetu Społecznego Niesienia Pomocy Żołnierzom i ich Rodzinom. 4 września 1939 roku zwrócił się do władz wojskowych z wnioskiem o budowę okopów wokół Łodzi i zorganizowanie batalionów ochotniczych w celu obrony miasta, ale jego propozycja została odrzucona, ponieważ Łódź miała pozostać miastem neutralnym, aby chronić ludność cywilną przed zniszczeniami. Dowództwo Okręgu Korpusu wystosowało apel przez radio, aby mężczyźni poniżej 50. roku życia ewakuowali się w kierunku Warszawy lub na Lubelszczyznę.

W nocy 6 września 1939 roku, razem z wojewodą Henrykiem Józewskim oraz starostą grodzkim Henrykiem Mostowskim, opuścił Łódź. W trakcie ewakuacji został ranny w rękę podczas bombardowania Zamościa. Później, przez Zaleszczyki i Tarnopol, dotarł do Złoczowa, gdzie ukrywał się przez siedem miesięcy, leczyjąc swoją ranę. W nocy z 28 na 29 czerwca 1940 roku został aresztowany przez NKWD, a następnie zesłany do Jakucji. Po ataku Niemców na ZSRR, w towarzystwie Antoniego Pająka, znalazł się w obozie w Ałdanie. Znalazł się wśród osób uwolnionych po układzie Sikorski-Majski latem 1941 roku. Od października 1941 roku został delegatem Ambasady RP w Taszkencie, która później przeniosła się do Samarkandy.

Na emigracji

Po ewakuacji z ZSRR, w dniu 21 maja 1942 roku dotarł do Londynu, gdzie stanął na czele Komitetu Zagranicznego PPS. 6 czerwca 1942 roku wszedł do rządu Władysława Sikorskiego jako minister przemysłu, handlu, a od 13 lipca 1942 roku pełnił dodatkową funkcję ministra przemysłu, handlu i żeglugi. Ponownie objął tę ostatnią funkcję w rządzie Stanisława Mikołajczyka od 14 lipca 1943 roku. W latach 1943–1944 był wiceprezesem Rady Ministrów, odpowiedzialnym za zastępowanie premiera w razie jego nieobecności w Wielkiej Brytanii.

W dniach 24–29 listopada 1944 roku, na prośbę prezydenta, Jan Kwapiński próbował utworzyć nowy rząd, jednak misja ta zakończyła się fiaskiem. Od 30 listopada 1944 roku w rządzie Tomasza Arciszewskiego objął funkcję ministra przemysłu, handlu i żeglugi oraz kierownika ministra skarbu, pełniąc tę ostatnią funkcję do 2 lipca 1947.

Jako działacz PPS na emigracji, od 1948 do 1965 roku zasiadał w Centralnym Komitecie Zagranicznym PPS. W latach 1952–1955 był wiceprzewodniczącym, a następnie przewodniczącym Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS do 1961 roku. Jan Kwapiński zmarł w listopadzie 1964 roku w szpitalu w Penley w Walii.

Rodzina

Bratem Jana Kwapińskiego był Franciszek Józef Chałupka, który przyszedł na świat 2 października 1884 roku, a zmarł 22 marca 1950 roku. Był on robotnikiem metalowcem oraz aktywnym członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Po zakończeniu II wojny światowej, osiedlił się w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jego żoną została Anna Fryczyńska (1891–1964), z którą doczekał się córki Aldony.

Jan i Anna Kwapińscy spoczywają na cmentarzu Streatham Park w Londynie, na którym ich grobowiec znajduje się w Bloku P, grupie 1227. W dniu 15 grudnia 2023 roku ich szczątki zostały ekshumowane i przeniesione do Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Uroczystość, w której wzięli udział najbliżsi oraz przedstawiciele władz, miała kompetencje państwowe.

---

Oceń: Jan Kwapiński

---