Agata Tuszyńska

---

Życiorys

Agata Tuszyńska to uznana autorka, której życiorys łączy bogate dziedzictwo zarówno literackie, jak i akademickie. Córka Bogdana Tuszyńskiego, znanego reportera oraz historyka sportu, oraz Haliny Przedborskiej, dziennikarki z żydowskimi korzeniami, jest osobą kontynuującą tradycje kulturowe swojej rodziny. Dzięki swojej matce, jest spokrewniona z reżyserem Marianem Marzyńskim.

W 1976 roku ukończyła III Liceum Ogólnokształcące im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie, a następnie zagłębiła się w studia związane z teatrem. Ukończyła Wydział Wiedzy o TeatrzePWST w Warszawie, gdzie zdobyła cenne umiejętności, a doktorat z nauk humanistycznych uzyskała w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk. W latach 1987–1992 pełniła rolę adiunkta w Instytucie Badań Literackich.

W okresie 1996–1998 wykładała w Centrum Dziennikarstwa w Warszawie, a od 2001 roku swoje zamiłowanie do sztuki reportażu i wywiadu literackiego dzieliła z uczniami Uniwersytetu Warszawskiego Uniwersytecie Warszawskim. Od 2011 roku jest związana z Instytutem Reportażu w Warszawie, gdzie kontynuuje swoją misję edukacyjną.

Początki jej kariery literackiej przypadają na okres, gdy publikowała artykuły w periodykach kulturalnych, gdzie koncentrowała się na tematyce teatralnej, przeplatając to z biografistyką oraz reportażem literackim. Debiutowała w 1990 roku, publikując biografię Marii Wisnowskiej, aktorki związanej z warszawskim teatrem. W tym samym roku wydała książkę „Rosjanie w Warszawie” w lokalu Instytutu Literackiego w Paryżu, gdzie opisała życie oraz kulturę stolicy w okresie zaboru rosyjskiego.

W miarę rozwoju jej kariery, Tuszyńska zbierała materiały do biografii Isaaca Bashevisa Singera, noblisty i polskiego Żyda, a efektem jej pracy stała się książka „Singer. Pejzaże pamięci”, wydana w 1994 roku, która zdobyła uznanie i była wielokrotnie wznawiana w Polsce oraz za granicą. Zainteresowanie światem polskich Żydów kontynuowała w zbiorze reportaży izraelskich „Kilka portretów z Polską w tle”, która w wersji francuskiej wzbudziła duże zainteresowanie.

W kolejnych latach napisała wiele książek, w tym „Wyznania gorszycielki” o Irenie Krzywickiej, będącej przyjaciółką Tadeusza Boya-Żeleńskiego, a także „Długie życie gorszycielki” poświęconej historii Krzywickiej. Wydane w marcu 2005 roku „Rodzinna historia lęku”, która zdobyła nominację do Prix Médicis, stanowi dramatyczną opowieść o losach przodków Tuszyńskiej.

Podczas pisania „Ćwiczeń z utraty” (2007) autorka zmagała się z osobistymi doświadczeniami, to jest z chorobą nowotworową męża, Henryka Dasko. Publikacja ta, która doczekała się także wydań w języku francuskim i koreańskim, stała się nie tylko relacją, ale też niezwykle osobistą podróżą emocjonalną.

Jednak najbardziej kontrowersyjna w jej karierze okazała się książka „Oskarżona: Wiera Gran” (2010), w której podejmowała temat oskarżeń wobec śpiewaczki z warszawskiego getta o kolaborację z Niemcami. W oparciu o archiwalne dokumenty oraz relacje świadków, Tuszyńska stworzyła wielowymiarowy portret bohaterki, na co odpowiedziała kontrowersjami w środowisku literackim. Rodzina Władysława Szpilmana postanowiła wnieść pozew przeciw autorki, jednak Sąd Apelacyjny w Warszawie orzekł na korzyść Tuszyńskiej, uznając prawo do wolności twórczej wyższym niż kult pamięci.

W 2016 roku Sąd Najwyższy uchwałą powrócił do sprawy, a Sąd Apelacyjny częściowo uwzględnił pozew, nakazując przeprosiny ze strony Tuszyńskiej oraz usunięcie niektórych fragmentów z kolejnych wydań książki. Równolegle, w sprawie niemieckiej edycji tej książki wyrok wydał Wyższy Sąd Krajowy w Hamburgu, zakazując dodawania fragmentów sugerujących udział Szpilmana w działaniach policji żydowskiej.

W swoim dorobku Tuszyńska ma również dzieło „Tyrmandowie. Romans amerykański”, opisujące życie pisarza Tyrmanda, który spędził ostatnie lata u boku swojej amerykańskiej żony. Ostatnie publikacje, takie jak „Narzeczona Schulza” poświęcona Józefinie Szelińskiej, oraz „Jamnikarium” o jamnikach, pokazują ciągłość jej zaangażowania w różne gatunki literackie.

Ostatnie dzieła, takie jak „Bagaż osobisty. Po Marcu” i „Mama zawsze wraca”, podkreślają zaangażowanie Tuszyńskiej w tematykę emigracyjną oraz historię Żydów w Polsce. W kwietniu 2023 roku wydana została „Czarna torebka”, historia torebki, która towarzyszyła jej rodzinie przez wiele lat.

Równolegle z biografistyką i reportażem, Tuszyńska uprawia poezję. Wydała siedem tomów poezji, w tym „Niesny”, który ujrzał światło dzienne zimą 2022 roku. Jej utwory ukazały się w wielu językach, w tym angielskim, francuskim oraz hebrajskim.

Autorka współpracuje z takimi czasopismami jak „Zeszyty Literackie”, „Tygodnik Powszechny”, „Kresy” czy „Odra”, a także z paryską „Kulturą”. Jako członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, PEN-Clubu oraz ZAiKS-u, zdobyła wiele stypendiów, m.in. od Uniwersytetu Columbia oraz Fundacji Fulbrighta. W 1993 roku została laureatką Nagrody Polskiego PEN-Clubu im. Ksawerego Pruszyńskiego, honorowaną za osiągnięcia w dziedzinie reportażu. Jest również honorową obywatelką Łęczycy oraz gminy Kadzidło, a ponadto członkiem Komitetu Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie.

Twórczość

Agata Tuszyńska to autorka, której twórczość obejmuje wiele analiz i reportaży. W jej dorobku literackim można znaleźć szereg interesujących tytułów, które wpływają na rozwój współczesnej literatury. Oto niektóre z nich:

• – I znowu list, Oficyna Poetów, Warszawa 1990,
• – Wisnowska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1990,
• – Rosjanie w Warszawie, Wydawnictwo Interim, Warszawa 1992,
• – opracowanie książki Wyznania gorszycielki. Pamiętniki Ireny Krzywickiej, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1992,
• – Zamieszkałam w ucieczce, Kresy, Lublin 1993,
• – Kilka portretów z Polską w tle. Reportaże izraelskie, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1993,
• – Singer. Pejzaże pamięci, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1994,
• – Wygrać każdy dzień, Wydawnictwo Diana, Warszawa 1996 (biografia Hilarego Koprowskiego, twórcy szczepionki przeciwko wirusowi polio),
• – Adresat nieznany, Wydawnictwo Diana, Warszawa 1997,
• – Długie życie gorszycielki. Losy i świat Ireny Krzywickiej, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1999, ISBN 83-207-1617-9,
• – Gwiazdy i gwizdy. Z dziejów publiczności teatralnej 1795-1939, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002,
• – Maria Wisnowska. Jeśli mnie kochasz – zabij!, Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003,
• – Miejsce przy oknie, Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2004,
• – Łęczyca, Wydawnictwo Diana, Warszawa 2001,
• – Rodzinna historia lęku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005,
• – Ćwiczenia z utraty, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007,
• – Oskarżona: Wiera Gran, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010,
• – Tyrmandowie. Romans amerykański, Wydawnictwo MG, Warszawa 2012,
• – Wiera. Dramat w sześciu obrazach, „Dialog” 2013, nr 11 (wspólnie z Jerzy ),
• – Narzeczona Schulza, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015,
• – Jamnikarium, Wydawnictwo MG, Warszawa 2016, ISBN 978-83-7779-293-3,
• – Bagaż osobisty. Po Marcu, Dom Spotkań z Historią Warszawa 2018,
• – Mama zawsze wraca, Wydawnictwo Dwie Siostry, Warszawa 2020; ISBN 978-83-8150-128-6, ilustracje Iwona Chmielewska,
• – Jutro nie mieści się w głowie. Dzienniki czasu pandemii, Warszawa 2021; Wydawnictwo Blue Bird,
• – Ćwiczenia z utraty, Wydawnictwo Marginesy Warszawa 2021, ISBN 978-83-66863-86-6,
• – Żongler. Romain Gary, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022, ISBN 978-83-08-07578-4,
• – Niesny, ISSA Books, Warszawa 2022,
• – Czarna torebka, Wydawnictwo Osnova, Warszawa 2023, ISBN 978-83-662-7536-2.

Wydania alfabetem Braille’a (Bibliothèque Braille Romande, Genewa):

• – Oskarżona: Wiera Gran,
• – Rodzinna historia lęku,
• – Ćwiczenia z utraty.

Tłumaczenia na języki obce

Agata Tuszyńska jest autorką, której książki zostały przetłumaczone na wiele języków obcych, co podkreśla ich międzynarodowy zasięg i uniwersalny charakter. Jednym z języków, w których opublikowano jej twórczość, jest angielski. W tej wersji ukazały się między innymi:

• Lost Landscapes: In Search of Isaac Bashevis Singer and the Jews of Poland (Singer. Pejzaże pamięci), przetłumaczone przez Madeline Levine i wydane w Nowym Jorku przez William Morrow w 1998 roku,
• Vera Gran – The Accused (Oskarżona: Wiera Gran), z tłumaczeniem Charlesa Ruasa, wydana przez Knopf, Random House, Inc. w 2013 roku,
• Family History of Fear (Rodzinna Historia Lęku), również przetłumaczone przez Charlesa Ruasa i wydane przez Knopf, Random House, Inc. w 2016 roku.

Jej prace można znaleźć także w języku czeskim, na przykład Krajiny pameti, tłumaczone przez Vlastę Dvorackovą i opublikowane przez H&H Vysehradska s.r.o. w 2006 roku.

Język francuski jest kolejnym ważnym językiem dla twórczości Tuszyńskiej. Tutaj również jej książki zyskały uznanie. Przykłady tłumaczeń to:

• Les disciples de Schulz (Uczniowie Schulza), tłum. M.Carlier i G.Erhard, wydane przez Noir sur Blanc w Paryżu w 2000 roku,
• Singer. Paysages de la memoire (Singer. Pejzaże pamięci) w tłumaczeniu Jean Yvesa Erhela, opublikowane w 2002 roku,
• Une histoire familiale de la peur (Rodzinna historia lęku), tłumaczone przez Jean-Yvesa Erhela, Éditions Grasset & Fasquelle 2006,
• Exercices de la perte (Ćwiczenia z utraty) tłum. Jean-Yves Erhel, wydane w 2009 roku,
• L’Accusée: Wiera Gran (Oskarżona: Wiera Gran) tłumaczone przez Isabelle Jannès-Kalinowski, opublikowane przez Grasset & Fasquelle w 2011 roku,
• La fiancée de Bruno Schulz (Narzeczona Schulza) tłumaczone przez Isabelle Jannès-Kalinowski, w 2015 roku, Grasset & Fasquelle,
• Affaires personnelles (Bagaż osobisty), przetłumaczone przez Isabelle Jannès-Kalinowski, Éditions de l’antilope, 2020 rok,
• Le jongleur, tłumaczone przez Isabelle Jannes – Kalinowski, Les Editions Stock, Paryż 2023.

Na rynku języka niemieckiego pojawiła się książka zatytułowana Die Sängerin aus dem Ghetto (Oskarżona: Wiera Gran), wydana przez Suhrkamp/Insel w 2013 roku.

W języku greckim tłumaczenie Oskarżona: Wiera Gran pojawiło się dzięki Thomasowi Skassisowi i Rachel Kapon w 2011 roku.

Hiszpańska wersja językowa, pod tytułem La cantante del gueto de Varsovia. Wiera Gran, la acusada (Oskarżona: Wiera Gran) została przetłumaczona przez Íñigo Sánchez Paños oraz Elena-Michelle Cano i wydana w Madrycie przez Alianza Literaria w 2011 roku.

Prace Agaty Tuszyńskiej ukazały się również w języku koreańskim. Tutaj na przykład pojawiła się książka Ćwiczenia z utraty w 2011 roku oraz Mama zawsze wraca w 2022 roku wydane przez Sakyejul Publishing Ltd.

W obszarze języka holenderskiego książka Vera Gran. De zangeres van het getto van Waschau (Oskarżona: Wiera Gran) została przetłumaczona przez Liesbeth van Nes i wydana przez De Bezige Bij w Amsterdamie w 2011 roku.

Również w języku włoskim pojawiło się tłumaczenie Wiera Gran. L’accusata (Oskarżona: Wiera Gran) autorstwa Margherity Botto, wydanego przez Giulio Einaudi w 2012 roku.

Hebrajski rynek książki gościł Verę Gran (Oskarżona: Wiera Gran), której tłumaczenie z języka francuskiego przygotował Arieh Uriel, a książka została wydana przez Kinneret w 2012 roku.

Na język słoweński przetłumaczono książkę Obtozena (Oskarżona: Wiera Gran) przez Tatjanę Jamnik, wydanie to ukazało się w 2015 roku przez Modrijan.

W języku macedońskim pojawiły się dwa tłumaczenia: Obwinieta: Wjera Gran [Oskarżona: Wiera Gran] oraz Narzeczona Schulza, oba przetłumaczone przez Milicę Mirkulowską i wydane w Skopje przez Antolog w latach 2015 i 2016.

Na język ukraiński książka Narzeczona Schulza została przetłumaczona przez Wierę Meniok, a jej wydanie miało miejsce w roku 2018 w Czerniowicach przez Wydawnictwo 21.

Adaptacje sceniczne

Adaptacje sceniczne dzieł Agaty Tuszyńskiej w ostatnich latach zyskały na znaczeniu, a ich premiera często zbiegają się z ważnymi wydarzeniami historycznymi oraz kulturalnymi. Pierwszą z nich jest spektakl „Mama zawsze wraca” w reżyserii Marka Kality, który miał swoją premierę w 79. rocznicę wybuchu Powstania w getcie warszawskim. Wydarzenie to miało miejsce 19 kwietnia 2022 roku w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Kolejną interesującą produkcją jest prapremierowe czytanie performatywne „WIERA”, które zaplanowano na 29 stycznia 2024 roku o godzinie 17:00 oraz 20:00 w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego. Reżyserią tego wydarzenia zajmie się Magdalena Łazarkiewicz.

W obsadzie wystąpią znane osobistości, takie jak Grażyna Barszczewska w roli Wierzy oraz Eliza Rycembel jako Ona. Plakat promujący wydarzenie stworzył natomiast Andrzej Pągowski.

Produkcja czytania jest realizowana przez Fundację ADRESY, a organizatorem wydarzenia jest Dzielnica Śródmieście m.st. Warszawy. Całemu czytaniu towarzyszy ważne przesłanie: #słowoktórezabija.

Ordery i odznaczenia

Agata Tuszyńska, uznawana za jedną z prominentnych postaci kultury, otrzymała szereg prestiżowych wyróżnień za swoje osiągnięcia w dziedzinie literatury i sztuki. Wśród nich wyróżniają się następujące odznaczenia:

• srebrny medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” przyznany w 2015 roku,
• Kawaler Orderu Sztuki i Literatury, nadany przez Francję w 2022 roku.

---

Oceń: Agata Tuszyńska

---