Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie

---

Kaplica zakonna

„Wielka działka otoczona ulicami Żytnią, Żelazną oraz Wronią w dawniej półwiejskiej dzielnicy Wola została zakupiona w 1862 roku przez arcybiskupa Warszawy, Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, od Ksawerego Pusłowskiego. Jeszcze w tym samym roku Feliński postanowił przekazać zachodnią część parceli nowo powstałemu zakonowi Sióstr Miłosierdzia Bożego, które utworzył, aby pomagać młodym kobietom z marginesu społecznego, które z biegiem czasu zyskały miano „magdalenek”. Po objęciu działki przez siostry, przeprowadziły one adaptację istniejącego drewnianego dworu na kaplicę, która została konsekrowana 1 listopada 1862 roku.

Rozbudowa klasztoru zbiegła się z wybuchem powstania styczniowego, które z kolei wiązało się z ostrymi represjami rosyjskimi wobec domniemanych ośrodków rebelii, co dotknęło również Kościół katolicki oraz zakony. Aby uniknąć represji, zakon na Żytniej częściowo przeszedł do podziemia, a klasztor zyskał status „domu pomocy i miłosierdzia”. W 1873 matka Teresa, prywatnie księżna Ewa Potocka, ofiarowała znaczną sumę na budowę nowej kaplicy, która została zaprojektowana przez Władysława Kosmowskiego, znanego architekta, mającego na swoim koncie wiele budowli sakralnych.

Nowa, skromna konstrukcja wykonana z cegły zastąpiła wcześniejszy drewniany obiekt. Aby zmylić rosyjską administrację, ta mała, jednonawowa świątynia o wymiarach 8 x 17 metrów została przykryta płaskim dachem. Główne wejście prowadziło na wewnętrzny dziedziniec klasztorny, a niewielka absyda ołtarzowa, wysunięta w kierunku ulicy Żytniej, została ukryta przez obudowanie jej budynkiem mieszkalnym. Wnętrze kaplicy nawiązywało do stylu neoromańskiego.

Kaplica służyła Siostrom Miłosierdzia i ich podopiecznym, „upadłym i zaniedbanym dziewczętom”, które mieszkały w osobnym skrzydle klasztoru. Goście spoza zakonu mogli odwiedzać kompleks tylko raz do roku, w czasie Wielkanocy. Najsłynniejsza polska mistyczka, znana później jako św. Faustyna, dołączyła do zakonu w 1925 roku i okresowo zamieszkiwała na Żytniej do 1933 roku. Przez 63 lata budynek nie przeszedł istotnych zmian architektonicznych, chociaż możliwe, że wnętrze ulegało systematycznym modyfikacjom, w tym zmianom w dekoracjach; ich najbardziej znanym elementem była podobno bardzo wierna kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

Kaplica przeszła dużą przebudowę w latach 1936-1938, kiedy to główna nawa została wydłużona, a ściana zachodnia zyskała nawę boczną. Prezbiterium poszerzono, a w południowo-zachodnim rogu zbudowano dzwonnicę, co przekształciło kaplicę w niewielki kościół, co jest odnotowywane w niektórych źródłach. W czasie bitwy o Warszawę w 1939 roku siostry zajmowały się rannymi żołnierzami. Podczas okupacji kompleks nadal pełnił swoje pierwotne funkcje, w przeciwieństwie do wielu innych zakonów, które zostały zmuszone do usunięcia. Od 1940 roku klasztor znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie muru getta, co prowadziło do znanych przypadków żydowskich dziewcząt, które znalazły tutaj schronienie w czasie ucieczki.

2 sierpnia 1944 roku siostry udostępniły kaplicę batalionowi Parasol, który kontrolował okolicę; tego samego dnia uczestnicy powstania wzięli udział w mszy. Oddziały niemieckie zdobyły kwartał 9 sierpnia 1944 roku; okoliczności tych walk pozostają niejasne. Niemcy przymusowo usunęli wszystkie siostry oraz około 200 ich podopiecznych, kierując je do obozu koncentracyjnego; jedna z zakonnic została zastrzelona na miejscu za odmowę opuszczenia klasztoru. Wkrótce potem kompleks został celowo spalony przez Niemców, a kościół stracił całe drewniane i metalowe wyposażenie, w tym dach; drewniane mury zostały osmalone i częściowo uszkodzone.

Ruina

Po zakończeniu II wojny światowej, poklasztorny obiekt przez wiele lat stał się niedostępną katastrofą budowlaną. Jego dziesiątki niekompletnych ścian, prowizoryczne drewniane konstrukcje oraz stosy gruzu tworzyły ponury obraz, który wielokrotnie pogarszał się z powodu działań miejscowych mieszkańców, którzy na własną rękę zbierali użyteczne cegły. W momencie, gdy Siostrom Miłosierdzia udało się odzyskać kontrolę nad terenem, ich działania skupiły się na odbudowie kluczowych budynków, w tym głównego gmachu klasztoru oraz skrzydła dla dziewcząt. Chociaż władze nie zezwoliły na rekonstrukcję kościoła, siostry przystosowały jedną z większych przestrzeni w nowym klasztorze, aby zbudować kaplicę.

W miarę upływu lat, zapomniana część terenów, w tym pozostałości kościoła, została porośnięta dziką roślinnością; wyrosłe wewnątrz dawnej nawy głównej drzewa sięgały wysoko ponad mury. Do początku lat 70. XX wieku, kościół pozostawał jedyną przedwojenną świątynią w Warszawie, która nie została przywrócona do pierwotnego stanu. Zarośnięta i zniszczona działka stawała się coraz bardziej odmienna od okolicznych nowoczesnych osiedli, które powstawały w szybkim tempie.

W 1973 roku kapłan Wojciech Czarnowski, pełniący duszpasterską rolę w klasztorze, postanowił zainteresować się tym zrujnowanym miejscem. Krótko przed Wielkanocą, przy pomocy kilku miejscowych mieszkańców, na przekór ogrodzeniu, wtargnął na teren i odprawił w zniszczonej kruchcie nabożeństwo, co było pierwszym takim wydarzeniem od 29 lat. W ciągu następnych miesięcy Czarnowski, wraz z ochotnikami, przystąpił do porządkowania terenu, usuwania śmieci, gruzów oraz nieustannego uszczelniania ścian pozostałości kościoła. Choć działania te były formalnie nielegalne, zostały zwieńczone montażem folii PVC jako tymczasowego dachu.

Równocześnie arcybiskupstwo rozpoczęło kolejne próby uzyskania zgody na odbudowę, co zostało w końcu zrealizowane na krótko przed Wielkanocą 1974 roku. W kwietniu tego samego roku, prymas Stefan Wyszyński, odwiedzając miejsce, dokonał konsekracji nazwanej Świątynią Miłosierdzia Bożego. W 1977 roku, mimo dotychczasowej obojętności ze strony wojewódzkiego biura konserwacji zabytków, plany rekonstrukcji zostały w końcu zatwierdzone. Szczegóły dotyczące tych zgód pozostawały jednak niejasne – według jednego wytycznego zalecano, aby „ściany pozostały nienaruszone”, a według innego wnętrze miało „zachować ślady przeszłości”.

Mimo powyższych trudności, Czarnowski razem z mieszkańcami Woli kontynuowali starania o odbudowę świątyni oraz zagospodarowanie zniszczonej działki. Ich starania, będące inicjatywą grupy zapaleńców, postępowały w bardzo wolnym tempie, a wszelkie prace były wykonywane przez lokalnych wiernych, korzystających z dostępnych środków oraz umiejętności. Zgodnie z zaleceniem prymasa, teren został zaanektowany pod nazwą “Sekretariat Episkopatu Polski”, co miało na celu zminimalizowanie ryzyka interwencji ze strony władz. Plany Czarnowskiego przewidywały, aby na szerokiej działce zrealizować różne funkcje, obejmujące czytelnię, przedszkole oraz inne użyteczne obiekty, z zamiarem upamiętnienia historii warszawskiego getta i powstania.

Na początku lat 80. kościół, który wciąż był jedynie zamkniętą ruiną pozbawioną jakiegokolwiek wyposażenia, uzyskał status świątyni parafialnej nowo utworzonej Parafii pw. Miłosierdzia Bożego, wyodrębnionej z obszarów dwóch sąsiednich parafii. Jak podaje jedno ze źródeł, nie istniała potrzeba tworzenia nowej parafii z punktu widzenia apostolskiego, co sugeruje, iż był to krok strategiczny w konflikcie między Kościołem a państwem, mający na celu zabezpieczenie terenu przed planowanym wyburzeniem całego kwartału dla potrzeb nowej drogi. Parafia została formalnie erygowana 15 grudnia 1980 roku, a ks. Czarnowski objął stanowisko jej pierwszego proboszcza.

Ośrodek sztuki niezależnej

W marcu 1981 roku, w obliczu wprowadzenia stanu wojennego, wielu artystów z rezygnacją spoglądało na oficjalne struktury, które postrzegali jako narzędzie totalitarnego reżimu. W związku z tym zaczęli oni szukać alternatywnych form kontaktu z publicznością, które prowadziły ich w kierunku instytucji kościelnych jako przestrzeni o większej swobodzie. W tym kontekście, w 1983 roku, historyk sztuki i kurator Janusz Bogucki oraz jego małżonka Nina Smolarz skierowali swoje zainteresowanie ku kościołowi Miłosierdzia Bożego. Za przyzwoleniem rady parafialnej oraz z pomocą proboszcza Czarnowskiego, zorganizowali oni dwutygodniową wystawę, która miała charakter multimedialny.

Ta wystawa, zatytułowana Znak krzyża, stanowiła próbę zbadania związków pomiędzy kulturą a religią. Wzięło w niej udział 106 artystów, w tym malarzy, rzeźbiarzy oraz fotografików. Ekspozycję ich prac wzbogacały inscenizacje teatralne, instalacje oraz koncerty, często realizowane przez znane postacie polskiej sceny artystycznej. Bogucki zastosował nowatorskie podejście, tworząc wystawę zgodnie z teorią Haralda Szeemana, który postulował, aby wystawy typu “white cube” ustąpiły miejsca wydarzeniom organizowanym w naturalnym otoczeniu. Efekt był niezwykle zaskakujący – dzieła sztuki znajdowały się w otoczeniu worków z cementem, stosów cegieł oraz kabli, a robotnicy przemieszczeni między tymi artefaktami popychali taczki z materiałami budowlanymi.

Znak krzyża okazał się nie tylko przełomowym wydarzeniem artystycznym, lecz także przekształcił kościół Miłosierdzia Bożego w nową przestrzeń kultury. Już niedługo po tym wydarzeniu, miejsce zaczęło gościć kolejne inicjatywy artystyczne, a od lata 1983 roku budynki parafialne nieprzerwanie przekształcano w ośrodek sztuki niezależnej. W krótkim czasie, to miejsce zyskało renomę jako znane na całą Polskę centrum dysydenckiej kultury. W latach 1983–1985 w parafii odbyły się cykliczne wydarzenia takie jak Obecność, Zaduszki poetyckie oraz inne działania artystyczne autorstwa Akademii Ruchu, a także seminaria, w tym Tydzień Kultury Chrześcijańskiej, w którym uczestniczyło 44 pisarzy. Zrealizowano także awangardowe sztuki teatralne, często cenzurowane, takie jak Raport z Oblężonego Miasta wystawiane przez Teatr Ósmego Dnia, oraz wieczory poetyckie, w których uczestniczył ksiądz Jan Twardowski. W przypadku inscenizacji, widownia gromadziła się nie tylko w kościele, ale także w zrujnowanych ruinach czy na drzewach, co czyniło kościół oraz pobliskie budynki prawdziwym dominantem wspólnoty społecznej.

Wielki Piątek, 5 kwietnia 1985 roku, stał się wyjątkowym wydarzeniem w historii kościoła w latach 80. Zespół teatralny pod kierownictwem Andrzeja Wajdy po raz pierwszy wystawił dramat Wieczernik Ernesta Brylla. Sztuka, rozgrywająca się w nieco poniżej zera w wyjątkowej scenerii czerwonych cegieł, okazała się elektryzującym doświadczeniem z silnymi nutami mistycyzmu. Dramatu wystawiano w kościele 15 razy; jego nagrania emitowane były wielokrotnie w kraju i za granicą. Kolejnym ważnym wydarzeniem była wystawa Marka Rostworowskiego z tego samego roku, zatytułowana Niebo nowe i ziemia nowa?, która stanowiła „refleksję nad dezintegracją obrazu człowieka”. To wydarzenie miało zasięg znaczny, angażując znaczną grupę czołowych artystów plastyków. W przeciwieństwie do awangardowego przedsięwzięcia Boguckiego, prezentacja Rostworowskiego miała bardziej konserwatywny na wydźwięk, niemniej artysta również dostrzegał niepowtarzalny charakter miejsca i scenerii.

W końcówce lat 80. artystyczne inicjatywy zaczęły splatać się z wydarzeniami politycznymi. Działania te obejmowały m.in. Dzwonek Niedzielny, który stanowił „tygodnik mówiony” kierowany głównie przez małżeństwo Bratkowskich, a także Drogę świateł, kolejną monumentalną inicjatywę Boguckiego, mającą na celu stworzenie ekumenicznego doświadczenia, które wykraczało poza katolickie ramy. Ponadto osób związanych z Szkołą Kassel i uczniów Wernera Kautscha, a także szereg innych projektów. Drugą grupę projektów stanowiły seminaria poświęcone prawom człowieka, które w 1987 roku zostały zorganizowane przez Ruch Wolność i Pokój, przy udziale delegatów z 16 krajów. W końcu dekady, pomieszczenia kościelne stały się miejscem spotkań przywódców pół-konspiracyjnej Solidarności. W jednym z takich spotkań, które miało miejsce pod koniec 1988 roku, powołano Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie, który szybko zyskał status nieformalnego kierownictwa opozycji. Komitet regularnie spotykał się na Żytniej, koordynując także kampanię Solidarności w czasie wyborów sejmowych w 1989 roku. Warszawska grupa akademicka o charakterze religijnym spotykała się systematycznie na terenie plebanii.

Okres przejściowy

Transformacja systemowa w Polsce przyniosła dla wspólnoty kościoła Miłosierdzia Bożego znaczące zmiany. W wyniku tych przekształceń, artyści oraz politycy niemal nagle opuścili parafię i przenieśli się do oficjalnych instytucji. Proboszcz podejmował starania, aby wspólnota kościelna zachowała aktywność w sferze publicznej, koncentrując się na budowaniu relacji ekumenicznych. W latach 1989–1993 parafia miała dość intensywne kontakty z buddystami, organizując wizyty mnichów i spotkanie z Dalajlamą. Jednak głównym celem Czarnowskiego stała się działalność charytatywna.

W roku 1990 otworzył on na sąsiednim rogu jadłodajnię dla potrzebujących, działającą pod nazwą „TYLKO z darów miłosierdzia”, która wydawała codziennie około 800 do 1000 posiłków. W nieukończonych jeszcze pomieszczeniach plebanii stworzono noclegownię oraz łaźnię; oferta ta była skierowana głównie do bezdomnych, ale również do samotnych matek. Po 20 latach żmudnych prac remontowych, w połowie lat 90. budynek kościoła przeszedł transformację z zamkniętej ruiny w surową świątynię.

Największe zmiany obejmowały montaż prostego dachu z akrylowego szkła, osadzenie trwałych okien, przykrycie piwnic drewnianą podłogą oraz wprowadzenie podstawowego wyposażenia wnętrz, głównie ławek. W 1997 roku Czarnowski został przeniesiony na nowe stanowisko, a okoliczności jego odejścia z Żytniej są wciąż niejasne. Jego następcą został Tadeusz Polak, który uznał, że budynek kościoła wymaga gruntownej renowacji, co spotkało się z aprobatą większości parafian.

Poważne prace rozpoczęły się na początku XXI wieku i były prowadzone przez profesjonalne firmy budowlane. W ciągu 5 lat wzmocniono ściany żelaznymi zbrojeniami, wydłużono nawę główną o 5 metrów, zbudowano nową kruchtę, a wzdłuż ściany wschodniej dodano drugą nawę boczną i nowe wejście. Zmodernizowano także absydę, otynkowano mury z czerwonej cegły wewnątrz i na zewnątrz, zamontowano nowe okna, a akrylowy dach zastąpiono ceramicznym.

W 2007 roku wprowadzono nową, marmurową podłogę, co ukoronowało prace rozpoczęte przez ks. Polaka. Kontrowersje, które pojawiły się w związku z tymi zmianami, dotyczyły obaw o zniszczenie historycznego charakteru budynku oraz unikalnego wnętrza. Krytycy wskazywali, że przebudowa pozbawi miasto nieformalnego pomnika Powstania Warszawskiego oraz narusza prawo konserwatorskie. Z drugiej strony, zwolennicy twierdzili, że osłabione mury stwarzały zagrożenie dla wiernych, a nowa forma kościoła lepiej odpowiadała na potrzeby znacznie rozszerzonej wspólnoty.

W miarę jak konflikt narastał, zaczęła się wyraźnie zaznaczać rosnąca wrogość między postępowymi elitami a tradycjonalistycznym Kościołem. Zwolennicy przebudowy uważali, że elita artystyczna starała się ochronić kościół jako monument swojej działalności z lat 80., podczas gdy przeciwnicy twierdzili, że polski Kościół sprowadza się do kiczowatej estetyki. Niektórzy zauważyli, że po zbliżeniu z lat 80. drogi artystów oraz Kościoła zaczęły się rozchodzić, co doprowadziło do tego, że oba obozy znalazły się w opozycji. Konfrontacja ta odzwierciedlała głębokie społeczne napięcia, jakie towarzyszyły Polsce na przełomie wieków.

Współczesność

W parafii Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny, do dziś dominują dwie kluczowe inicjatywy zapoczątkowane przez księdza Tadeusza Polaka. Po pierwsze, nieprzerwana adoracja Najświętszego Sakramentu, która ma miejsce od włamania w roku 2000, oraz po drugie, coroczne święto uliczne – Żytnią do nieba, obchodzone od 2005 roku. W 2011 roku ks. Polak został przeniesiony, jednak brak jest szczegółowych informacji na temat przyczyn tej decyzji. Na jego miejsce przyszedł ks. Krzysztof Stosur, który kontynuował prace remontowe wnętrza kościoła oraz większość inicjatyw swoich poprzedników, jak choćby ministrantura i kółka różańcowe.

Również działalność charytatywna nie została zapomniana, choć jej forma uległa pewnym modyfikacjom. Ze względu na zakończenie funkcjonowania jadłodajni znajdującej się na skrzyżowaniu ulic Leszno i Okopowej, działania dobroczynne są teraz prowadzone przez Caritas, mimo iż wciąż można spotkać kolejki bezdomnych, które stały się charakterystycznym elementem otoczenia kościoła.

Proboszczowie na Żytniej
Nazwisko	Okres
Wojciech Czarnowski	1980–1997
Tadeusz Polak	1997–2011
Krzysztof Stosur	2011–obecnie

Ks. Stosur wprowadził również szereg nowych inicjatyw, takich jak Modlitewna Grupa Wsparcia, juniorska drużyna piłkarska oraz organizacja pokazów filmowych w warszawskich kinach. Parafia ma także współpracę z zaprzyjaźnionym teatrem, który oferuje zniżki, a także organizuje wycieczki autokarowe szlakami turystyki religijnej. W kościele wciąż odbywają się wydarzenia kulturalne, chociaż w porównaniu do lat 80. przybrały one znacznie skromniejszą formę. Regularnie organizowane są występy teatralne, koncerty, projekcje filmowe, wykłady oraz sesje poetyckie. Nową tradycją stało się nabożeństwo, które odbywa się wieczorem 2 sierpnia, dla upamiętnienia mszy batalionu Parasol z 1944 roku; bierze w nim udział grupa rekonstruktorów w pełnym mundurze, a po mszy uczestnicy wędrują trasą powstańczych walk w okolicy.

ważne daty w historii kościoła
data	opis
1 listopada 1862	konsekracja kaplicy
1 sierpnia 1925	Helena Kowalska została przyjęta do klasztoru
9 sierpnia 1944	kościół został zajęty i spalony przez Niemców
20 kwietnia 1973	pierwsza msza po wojnie
15 grudnia 1980	kościół staje się siedzibą parafii
5 kwietnia 1985	pierwsze wystawienie Wieczernika
18 grudnia 1988	utworzenie Komitetu Obywatelskiego
23 kwietnia 2017	kościół uzyskuje status sanktuarium

Kościół zyskał status sanktuarium 23 kwietnia 2017 roku, co oznacza, że jest teraz obiektem związanym ze szczególnymi powodami pobożności. Sanktuarium, które nosi nazwę „pod wezwaniem Bożego Miłosierdzia i św. Faustyny”, zostało umieszczone na liście celów podróży w ramach religiologicznej turystyki w Polsce. Po długich latach budowy, dziś budynek kościoła nie jest już placem robót budowlanych, a jego architektura nawiązuje do wczesnochrześcijańskich świątyń, z wnętrzem wypełnionym majestatycznymi łukami. W chwili obecnej w sanktuarium mieszka sześciu księży, w tym proboszcz oraz trzech wikariuszy i dwóch rezydentów, którzy dbają o utrzymanie witryny internetowej, konta na Facebooku oraz cotygodniowego biuletynu „Miłosierdzie”. Poziom uczestnictwa w praktykach religijnych w parafii jest niższy od średnich krajowych i warszawskich; podczas gdy ogólnopolski odsetek dominicantes wynosi 45%, a dla Warszawy 27%, to na Żytniej oscyluje on w granicach 16%.

---

Oceń: Sanktuarium św. Faustyny w Warszawie

---