PASTA

---

Historia

Pierwszy budynek

W roku 1901, po uzyskaniu koncesji na rozwój sieci telefonicznej w stolicy, szwedzkie Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren rozpoczęło realizację ambitnego projektu. W latach 1904-1905 wzniesiono przy ul. Zielnej 37 budynek centrali telefonicznej, którego projektantem był Izaak Gustaw Clason, znany z realizacji w stylu eklektycznym.

Drugi budynek

W związku z dynamicznym rozwojem telefonii w Warszawie, w latach 1908–1910 na sąsiadującej działce nr 39 powstał drugi budynek, przeznaczony na rozbudowaną centralę telefoniczną. Ten projekt także był dziełem Clasona, wspieranego przez Bronisława Brochwicza-Rogoyskiego, który czuwał nad jego realizacją.

Charakterystyczny kształt drugiego obiektu przypominał wieżę zamkową, co było efektem nowego nurtu architektonicznego inspirowanego średniowieczem. Jego przeszła wysokość wynosiła 51,5 metra i liczył osiem kondygnacji. Był to pionierski projekt w Europie, nawiązujący do amerykańskich drapaczy chmur bełżyków szkoły chicagowskiej. Interesującym aspektem budowy była innowacyjność zastosowania cegły cementowej, która wcześniej nie była używana w takich inwestycjach.

Centrala telefoniczna ulokowana była na piątym piętrze, oferując dwie przestronne sale, połączone galeryjką, co podkreślało jej funkcjonalność. Przez krótki czas po zakończeniu budowy, obiekt ten był najwyższym w Europie, ustępując miejsca dopiero w roku 1911 Royal Liver Building w Liverpoolu. W Polsce uzyskał tytuł najwyższego budynku aż do roku 1934, kiedy to zdetronizowały go katowicki Drapacz Chmur oraz stołeczny Prudential House.

Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna

W 1919 roku, z powodu wygaśnięcia koncesji „Cedergrenu”, w 1922 roku nieruchomość została przejęta przez szwedzkiego akcjonariusza i włączona do nowo powstałej Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej, znanej jako PAST. W roku 1935 miała miejsce relokacja centrali międzymiastowej, która przeniosła się z zabytkowego budynku na ul. Zielnej 37 do nowego gmachu usytuowanego przy ul. Nowogrodzkiej 45.

Lata 1939–1944

W październiku 1939 roku budynek PAST został zajęty przez wojska niemieckie. To właśnie w nim zorganizowano centralę telefoniczną, która zapewniała łączność między Generalnym Gubernatorstwem a Berlinem. Z biegiem lat, szczególnie od lipca 1941, obiekt stał się istotnym węzłem komunikacyjnym na zapleczu frontu wschodniego. Z racji dużego zagrożenia ze strony działań dywersyjnych, Niemcy zaczęli wzmacniać jego obronę, budując betonowe bunkry oraz tworząc schrony w piwnicach.

W wyniku starcia, które miało miejsce 5 czerwca 1944, doszło do potyczki, w której brały udział grupy Armii Ludowej oraz niemieccy żołnierze. Pomimo intensywnej wymiany ognia, żadna ze stron nie poniosła poważnych strat.

W czasie powstania warszawskiego, zespół PAST stał się miejscem zaciętych walk. Niemiecka załoga, liczniejsza niż 150 żołnierzy, korzystała z licznych otworów strzeleckich, aby atakować powstańców i ludność cywilną.

1 sierpnia 1944 roku miała miejsce pierwsza, nieudana próba zdobycia PAST-y przez powstańców z batalionu „Kiliński”. Kolejne ataki, podejmowane w dniach 3-6 sierpnia, również zakończyły się fiaskiem, przy znacznych stratach własnych. Do 13 sierpnia, w momencie zdobycia szkoły przy ulicy Królewskiej 16, blokowani obrońcy PAST cały czas otrzymywali wsparcie w postaci żywności oraz amunicji. 15 sierpnia obiekt został odcięty od dostaw prądu i wody, a 19 sierpnia 1944 roku przerwano również łączność telefoniczną.

Decydujący atak zaczął się w nocy z 19 na 20 sierpnia, podczas którego ratownicy batalionu „Kiliński”, w liczbie około 250 żołnierzy, próbowali przejąć kontrolę nad PAST-ą. W trakcie szturmu znajdującego się tam niemieckiego personelu, użyto motorowych pomp strażackich, aby zalać budynek mieszanką ropy naftowej i benzyny, co umożliwiło podpalenie wrogiego obiektu. Po szeregu walk, niemiecka załoga zaczęła ewakuację, jednak wielu z nich nie dotarło do bezpiecznego miejsca, gdyż zostali zastrzeloni podczas próby wydostania się w kierunku Ogrodu Saskiego oraz ulicy Bagno.

Ostatecznie, po długotrwałych walkach, 20 sierpnia 1944 roku PAST została zdobyta przez siły polskie, co stało się jednym z największych zwycięstw militarnych w trakcie powstania. Całkowite straty wśród nieprzyjaciół były szacowane na 115 jeńców oraz 6 rannych, podczas gdy wśród powstańców, liczba poległych wahała się od 6 do 20. Po usunięciu niemieckich żołnierzy, na szczycie płonącego budynku wywieszona została polska flaga, co spowodowało intensywny ostrzał artyleryjski ze strony niemieckiej.

Wszystkie zniszczenia, które miały miejsce w PAST, były liczne; obiekt został ponownie ostrzelany przez Niemców w następnych dniach. Główna automatyczna centrala telefoniczna uległa całkowitemu zniszczeniu, a sam budynek pozostał w polskich rękach aż do momentu kapitulacji powstania, co pozwoliło na kontrolowanie sytuacji w rejonie ul. Królewskiej.

Po 1945

W 1948 roku majątek PAST został przejęty przez państwo. Po wojnie istniały plany zburzenia całkowicie zrujnowanego obiektu, jednak w 1954 roku zdecydowano o jego odbudowie. Budynek nr 39 przeszedł proces odbudowy na początku lat 60., przystosowując go do funkcji biurowych.

W 1965 roku PASTA została wpisana do rejestru zabytków (nr rej. 757 z 1.07.1965). Od 2012 roku znajduje się również w gminnej ewidencji m.st. Warszawy (ID: SRO10844 – Zielna 39 i SRO11562 – Zielna 37). W latach 80. w budynku nr 39 istniały instytucje powiązane z Instytutem Fizyki Polskiej Akademii Nauk oraz Ministerstwem Przemysłu Chemicznego. W roku 2000 obiekt został przekazany środowiskom kombatanckim, a Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego zaczęła nim zarządzać. Na dachu budynku, w 2003 roku, zainstalowano Znak Polski Walczącej, wykonany według projektu architekta oraz żołnierza AK Jacka Cydzika. Znak ten mierzy 4 metry szerokości i 6 metrów wysokości, został pomalowany na kolor złoty i świeci po zmroku.

Tablice na budynku przy ul. Zielnej 39

Na ścianie budynku przy ul. Zielnej 39 można dostrzec ważne historyczne tablice, które dokumentują istotne wydarzenia związane z historią tej lokalizacji. Warto przyjrzeć się tym upamiętnieniom bliżej, gdyż każda z nich ma swoją unikalną historię.

• Tablica upamiętniająca zdobycie PAST-y przez powstańców w dniu 20 sierpnia 1944 roku, odsłonięta w 1978 roku, stanowi kluczowy element w historii Powstania Warszawskiego,
• Ciekawym dodatkiem jest także tablica upamiętniająca Henryka Leliwę-Roycewicza, która została odsłonięta w 2016 roku,
• Na budynku była również tablica, która upamiętniała potyczkę żołnierzy z batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej. Została odsłonięta w 1958 roku i dotyczyła walk, które miały miejsce na ulicy Zielnej w czerwcu 1944 roku, lecz niestety została usunięta.

Te znaki pamięci są świadectwem burzliwej historii Warszawy oraz bohaterstwa jej mieszkańców, którzy stawiali czoła trudnym czasom. Warto je odwiedzić i poznać ich znaczenie.

Inne informacje

W 2011 roku pojawił się interesujący pomysł dotyczący zmiany nazwy jednej z stacji warszawskiego metra. Proponowano, aby stacja Świętokrzyska nosiła nową nazwę, która lepiej wskazywałaby na jej lokalizację w pobliżu znanego i historycznego budynku – Świętokrzyskiej PASTy.

---

Oceń: PASTA

---