Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie

---

Siedziba i więzienie Gestapo w alei Szucha

W trakcie drugiej wojny światowej aleja Szucha stała się kluczowym punktem w tzw. dzielnicy policyjnej, która funkcjonowała pod nazwą Nur für Deutsche. Oznacza to, że była to strefa przeznaczona wyłącznie dla Niemców, a sama ulica zaczęła funkcjonować pod nazwą Strasse der Polizei, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza ulicę policyjną.

Już 1 października 1939 roku do części budynku przy al. Szucha 25, w którym wcześniej znajdowało się Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, wkroczyły jednostki Wehrmachtu. Niezbyt długo później, bo już 7 października, obiekt został formalnie przejęty przez niemieckie służby bezpieczeństwa, które przekształciły się w Urząd Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dla obszaru Warszawy. W tej roli zasiadał początkowo SS-Obersturmbannführer Josef Meisinger, a w roku 1941 jego miejsce zajął SS-Standartenführer Ludwig Hahn.

W budynku zajmowanym przez Gestapo, w szczególności na drugiej i trzeciej kondygnacji, mieścił się główny departament hitlerowskiej bezpieczeństwa, Wydział IV Geheime Staatspolizei. Zespół ten składał się z pięciu głównych sekcji, zwanych referatami, które się zajmowały różnymi zadaniami:

• referat A – zajmujący się zwalczaniem polskiego ruchu oporu,
• referat B – odpowiedzialny za kościoły, wolnomularstwo oraz kwestie związane z Żydami,
• referat C – prowadzący kontrole wywiadowcze, zajmujący się zakładnikami, a także więźniami i cudzoziemcami,
• referat E – specjalizujący się w kontrwywiadzie oraz przestępstwach granicznych,
• referat N – odpowiedzialny za zbieranie informacji oraz analizę doniesień od konfidentów.

Rozbudowane struktury Gestapo w Warszawie można obrazować poprzez istnienie wewnętrznej książki telefonicznej z 1943 roku, która obejmowała zaskakująco dużą liczbę, bo aż 235 numerów IV Wydziału. W obiekcie przy al. Szucha 25 miała także siedzibę Służba Bezpieczeństwa, która pełniła funkcje kontrolne w Warszawie, a teren był ściśle zabezpieczany przez posterunki policji oraz jednostki ochronne stacjonujące w sąsiednim gmachu Najwyższej Izby Kontroli.

W suterenie lewego skrzydła budynku urządzono więzienie śledcze. W tym celu przekształcono pomieszczenia magazynowe w celę dla osadzonych. Przybyli do niego więźniowie byli sednem brutalnych przesłuchań, które cechowały się okrutnym traktowaniem i torturami. Właściwie dostosowane cele, często bez okien, były nazywane „tramwajami”, ze względu na ustawienie ławek, które ograniczały ruch osadzonych, zmuszając ich do siedzenia w samotności. Oczekiwanie na przesłuchanie stawało się staniem w obliczu nieuchronnego cierpienia.

Kiedy przesłuchania się zaczynały, dostawano się w ręce oprawców, którzy stosowali barbarzyńskie metody wymuszania zeznań. Wśród stosowanych brutalnych tortur były bicie(bądź to pałkami, czy stalowymi prętami), przypalanie, duszenie i nawet stosowanie zagrożenia dla bliskich więźniów. Przesłuchania odbywały się w pomieszczeniach na wyższych piętrach, a ich dźwięki były zagłuszane przez maksymalnie ustawione radio Telefunken.

Ofiary nie były chronione przez nic – ani wiek, ani płeć, ani stan zdrowia nie były wystarczającym powodem, by uniknąć terroru. Kobiety w ciąży również nie były oszczędzane. Wycieńczone osoby często wynoszono w stanach krytycznych, a wiele zwłok przekazywanych było do miejskiej kostnicy na ul. Oczki, co ilustruje tragizm sytuacji. Szczegółowe opisy męczarni można znaleźć na ścianach cel, które stały się nieformalnym świadectwem cierpienia, przetrwawszy wszelkie próby zatarcia śladów.

W drugiej połowie okupacji, po wybuchu powstania warszawskiego, w alei Szucha miały miejsce masowe egzekucje. Ciała ofiar palono w okolicznych budynkach oraz na skwerze u zbiegu Alej Ujazdowskich oraz alei Szucha. Mieliśmy do czynienia także z brutalnym przymusowym deportowaniem mieszkańców stolic do obozów koncentracyjnych. Po wojnie szacowano, że ilość ofiar gmachu przy al. Szucha wynosiła niewyobrażalne w, między innymi, na podstawie znalezionych kości, które ważyły 5,5 tony.

Prochy ofiar tragicznych wydarzeń zostały przekazane na Cmentarz Powstańców Warszawy, który znajduje się na warszawskiej Woli, wzmagając świadomość o zbrodni okupacyjnej, która na zawsze pozostawia ślad w naszej pamięci.

Po zakończeniu II wojny światowej

Po zakończeniu II wojny światowej miejsce przy al. Szucha 25 w Warszawie zyskało wyjątkowe znaczenie dla mieszkańców oraz byłych więźniów. Nie zostało zniszczone w trakcie ostatnich miesięcy konfliktu, co sprawiło, że stało się swoistym symbolem pamięci. Warszawianie, a także osoby, które przeszły przez jego mury, zaczęli traktować ten gmach jak cmentarz, paląc znicze oraz składając świeże kwiaty.

W obliczu rozwoju sytuacji, mieszkańcy podjęli inicjatywę, mającą na celu utworzenie w podziemiach budynku mauzoleum – miejsca upamiętniającego narodową historię i martyrologię. Na mocy uchwały Rady Ministrów z dnia 25 lipca 1946 roku, piwnice, które wcześniej były wykorzystywane przez Gestapo, zostały oficjalnie uznane za świadectwo męki i bohaterstwa Polaków, a także jako miejsce martyrologii. Postanowiono zachować te przestrzenie w stanie nienaruszonym z zamiarem utworzenia w nich muzeum.

Mauzoleum Walki i Męczeństwa doczekało się otwarcia 18 kwietnia 1952 roku, stając się istotnym punktem w historii oraz kulturze narodowej, które przyciągnęło wielu zwiedzających i tych, którzy pragną oddać hołd swojemu dziedzictwu.

Ekspozycja

Podziemia gmachu przy al. Szucha, które służą jako przestrzeń ekspozycyjna, przedstawiają emocjonalnie naładowaną historię, będącą świadectwem okresu prześladowań w czasie II wojny światowej. Zachowano tu autentyczne elementy, takie jak cztery cele zbiorowe, korytarze oraz dziesięć cel izolacyjnych. Przy stworzeniu ekspozycji oparto się na relacjach byłych więźniów, gdyż niestety nie udało się odnaleźć zdjęć dokumentujących życie w tych murach podczas wojny.

W jednym z pomieszczeń, które odtworzono, znajduje się pokój dyżurującego gestapo, w którym odbywały się brutalne przesłuchania. W prawym rogu gabloty można zobaczyć narzędzia tortur używane przez niemieckie władze, natomiast po lewej stronie znajduje się przerażający drewniany kozioł służący do bicia więźniów. Na biurku leżą rozłożone akta, pistolet oraz maszyna do pisania, w której wałek opatrzony jest protokołem z przesłuchania. Obok widnieją płaszcz, czapka oraz pas z kaburą, a na ścianie przypomina o tych tragicznych czasach portret Adolfa Hitlera.

W 2008 roku mauzoleum przeszło modernizację oraz unowocześnienie, co dodało nowego wymiaru doświadczeniu zwiedzających. Wśród nowości wyróżnia się pięć projekcji multimedialnych, w tym najbardziej emocjonalna etiuda Wola przetrwania, która ukazuje upadłego i podnoszącego się więźnia. Była ona wyświetlana w miejscu, gdzie w czasach wojny znajdowało się przejście z więzienia śledczego do głównego gmachu. To właśnie tędy prowadzono zatrzymanych, a w pobliskiej komórce Niemcy składali ciała ofiar morderczych przesłuchań.

Kiedy przechodzi się przez wąski korytarz prowadzący do cel izolacyjnych, można usłyszeć czytane przez aktorów grypsy i relacje więźniów, co dodatkowo wzbogaca doznania uczestników zwiedzania. Naprzeciwko wejścia do mauzoleum odtwarzana jest etiuda Twarze zamęczonych, obok której znajduje się nagranie przedstawiające historię tego miejsca, dostępne w językach polskim, angielskim oraz niemieckim.

Na jednej ze ścian korytarza znajdują się cztery terminale z prezentacjami historycznymi, w tym interaktywne przedstawienie trasy, którą z Pawiaka na Szucha pokonywały ciężarówki z więźniami. Warto dodać, że ekspozycję mogą zwiedzać osoby powyżej 14 roku życia.

Epilog

W latach 60. XX wieku przeprowadzono szereg dokładnych badań dotyczących pomieszczeń więzienia. W wyniku tych prac, skonserwowano oraz zinterpretowano ponad tysiąc napisów i tekstów, które odnaleziono na ścianach, framugach okien i na podłogach więziennych cel. Wśród tych dokumentów znalazły się różnorodne modlitwy, zapiski dotyczące Polski, jak również refleksje na temat śmierci, inicjały, nazwiska, pseudonimy, rysunki, krzyże oraz inne symbole będące świadectwem obecności aresztowanych.

Warto podkreślić, że znaczna liczba odnalezionych tekstów pochodzi z okresu powstania warszawskiego. Na ścianie celi nr 6 odkryto również napis, który przez późniejsze lata często przytaczano w literaturze historycznej oraz patriotycznej:

Łatwo jest mówić o Polsce
Trudniej dla niej pracować
Jeszcze trudniej umrzeć
A najtrudniej cierpieć

Upamiętnienie

W drugiej połowie XX wieku, konkretnie w latach pięćdziesiątych, na lewym boku frontowej ściany budynku umieszczono tablicę pamiątkową. Obiekt ten, stworzony z piaskowca, został zaprojektowany przez znanego artystę, Karola Tchorka.

Osoby, które zostały uwięzione, torturowane oraz stracone w obiektach, takich jak dawny budynek Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, usytuowany przy alei Szucha 25, jak również w słynnym Pawiaku, znalazły swoje miejsce w historii.

Ich pamięć została uhonorowana poprzez umieszczenie dedykacji na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Wśród napisów możemy znaleźć słowa: PAWIAK – AL. SZUCHA 1939–1945, które przypominają o tragicznych wydarzeniach tamtych lat.

---

Oceń: Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie

---