Jerzy Borejsza (publicysta)

---

Rodzina

Historia rodziny Goldbergów, wyjątkowej i złożonej, zaczęła się w XIX wieku w Kosowie Poleskim, gdzie mieszkał Aron Goldberg, poeta tworzący w języku aramejskim. W tej rodzinie używane było jednak także drugie nazwisko – Borejsza, które pierwotnie miało na celu ochronę synów przed branką do carskiej armii. Z czasem nazwisko to zaczęli przybierać ci członkowie rodziny, którzy zajmowali się pisarstwem.

Aron (Adam) miał za żonę Fejgę (Annę), z którą doczekał się pięciu synów: Beniamina, Israela, Abrahama, Lejba oraz Menachema, a także córki Sary, która zmarła jeszcze w dzieciństwie. Dwaj pierwsi synowie, Beniamin i Israel, zdecydowali się na emigrację do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Lejb, będący zawodowym tłumaczem literatury, w czasie rewolucji październikowej trafił do Moskwy przez Szwajcarię, gdzie zaangażował się w ruch komunistyczny, stając się tzw. zawodowym rewolucjonistą.

W czasie II wojny światowej Lejb aktywnie działał w Antyfaszystowskim Komitecie Żydowskim. Niestety, pod koniec lat 40. XX wieku w ramach tzw. czystki antysyjonistycznej został skazany w procesie przeciwko członkom Komitetu i osadzony w obozie pracy, gdzie zmarł w 1956 roku, wkrótce po uwolnieniu. Abraham, kolejny z synów, początkowo osiedlił się w Petersburgu, gdzie związał się ze stronnictwem kadetów, a po pogromach w Rosji przeniósł się do Warszawy.

Abraham był redaktorem żydowskiego dziennika „Hajnt”, który ukazywał się w języku jidysz w latach 1908–1939, a także aktywnie działał w ruchu syjonistycznym, pełniąc funkcję sekretarza Ogólnej Organizacji Syjonistycznej. Jego odejście w październiku 1933 roku było wstrząsem dla społeczności warszawskiej, gdyż dziesiątki tysięcy Żydów złożyło hołd podczas pogrzebu. Najmłodszy syn, Menachem, najpierw mieszkał w Warszawie, a następnie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie jego utwory literackie w jidysz zdobyły ogromną popularność, zaliczając go do kanonu klasyków poezji żydowskiej.

Przed I wojną światową Abraham Goldberg związał się z Anną Różańską, pochodzącą z zamożnej rodziny żydowskiej rzeźbiarką, która na początku XX wieku jako jedna z nielicznych kobiet w Polsce posiadała prawo jazdy. Z tego związku przyszło na świat troje dzieci: córka Judyta (Jula) oraz dwóch synów: Beniamin (Nioma) i Józef, znani później jako Jerzy Borejsza oraz Józef Różański, który wiązał się z komunistycznymi zbrodniami. W 1909 roku małżeństwo Goldbergów się zakończyło, a dwoje starszych dzieci zamieszkało z ojcem, podczas gdy Józef został przy matce aż do 1914 roku.

W 1914 roku bracia Goldbergowie rozpoczęli naukę w żydowskim gimnazjum Chinuch, które oferowało kształcenie kończące się uzyskaniem matury hebrajskiej, a następnie polskiej. Ich nauka przypadała na okres niepodległej Polski, jednak tylko młodszy z braci, Józef, udało się zdobyć maturę. W czasie przygotowań Beniamin uciekł z domu na miesiąc przed maturą w 1924 roku, opuszczając kraj, żeby ostatecznie wyjechać do Niemiec. Został jednak aresztowany na granicy z walizką pełną nielegalnych druków, za co skazano go na półroczny wyrok więzienia. W gimnazjum Beniamin zetknął się po raz pierwszy z ideologiami rewolucyjnymi, w tym anarchizmem oraz komunizmem, co miało znaczący wpływ na jego późniejsze życie.

Działalność

Beniamin Goldberg rozpoczął swoją edukację w 1918 roku, kiedy to dołączył do Ha-Szomer Ha-Cair, organizacji skautowej o żydowskim charakterze. Zaledwie po dwóch latach opuścił tę grupę i w 1924 roku wszedł w szeregi Wolnego Harcerstwa, które było lewicowym skrzydłem ZHP, a którym kierował między innymi Adam Ciołkosz. W tym samym roku, na III zjeździe Wolnego Harcerstwa, pełnił funkcję sekretarza, podczas którego zorganizowano przekształcenie grupy w Związek Pionierów. Niestety, obrady zostały przerwane przez policję, a Beniamin został zatrzymany. Wkrótce po tym, jego ojciec wysłał go do Francji, oficjalnie w celu poprawy zdrowia. W rzeczywistości był to zabieg mający na celu odciągnięcie młodego myśliciela od coraz bardziej intensywnych związków z anarchosyndykalizmem.

Jednak ten plan nie zadziałał, gdyż w Tuluzie, gdzie studiował budownictwo, Goldberg jeszcze bardziej związał się z ruchami anarchistycznymi. Ta fascynacja doprowadziła go do wielokrotnego odwiedzania Hiszpanii, gdzie spotkał takie postacie, jak Buenaventura Durruti, legenda hiszpańskiego anarchizmu, oraz Francisco Macię, lider katalońskiego ruchu wyzwoleńczego.

Jego dalsze losy zaprowadziły go do Paryża, gdzie kontynuował studia z zakresu iberystyki na Sorbonie, stając się prominentną postacią w anarchistycznym podziemiu. W 1925 roku został członkiem Międzynarodowego Biura Anarchistycznego i pisał pod pseudonimem Ranko Maxime. Utrzymywał bliskie kontakty z Anarchistyczną Federacją Polski, która od 1923 roku działała w Paryżu, tworząc zaplecze techniczne i wydawnicze. To dla niej redagował pismo „Najmita”, które było nielegalnie przemycane do Polski. Rozpowszechnianie tego czasopisma stanowiło poważne zagrożenie, ponieważ groziła za to kara do 6 lat więzienia. W Paryżu współpracował także z pismem „Dieło Truda”, gdzie działał w kierunku zorganizowanego bolszewickiego anarchizmu.

W 1927 roku, w 10. rocznicę rewolucji, opublikował artykuł, który ukazywał ideowe zmiany, jakie zachodziły w zachodnim anarchizmie, sugerując, że potrzebują one adaptacji, by stać się skutecznymi, jak bolszewicy. Krytyka ze strony antyplatformistów, takich jak Voline, nakreśliła anarchizm jako indywidualistyczny ruch, demaskując platformizm. Wkrótce jednak, jego związki z anarchistami osłabły, co znalazło odzwierciedlenie w jego książce „Hiszpania 1873–1936”, wydanej w 1937 roku już pod nazwiskiem Jerzy Borejsza.

Po powrocie do Polski w 1927 roku, Goldberg został powołany do Wojska Polskiego. Po roku służby uzyskał stopień starszego strzelca, a w 1929 wstąpił do Komunistycznej Partii Polski (KPP), w której zajmował się agitacją i propagandą, za co był wielokrotnie aresztowany w latach 1933–1935. Publikował w prasie komunistycznej, stosując różne pseudonimy, takie jak S. Bereza, K. Wunin i Jan Górski.

W 1935 roku, w wyniku zaleceń Kominternu, Borejsza zaczął publikować swoje teksty już pod swoim imieniem w legalnych pismach, takich jak „Wiadomości Literackie”, „Skamandrze” oraz „Czarno na Białem”. Po decyzji o rozwiązaniu KPP w 1938 roku, Borejsza aktywnie zaangażował się w zakładanie Klubów Demokratycznych.

W obliczu II wojny światowej, w 1939 roku, po przeprowadzeniu kampanii wrześniowej, udał się do Lwowa, który został wcielony w struktury ZSRR. Tam, od listopada 1939 do lutego 1940, był dyrektorem Ossolineum, a następnie redaktorem polskich podręczników szkolnych w Wydawnictwie Mniejszości Narodowych ZSRR. W listopadzie 1939 roku podpisał oświadczenie, w którym wyraził poparcie dla przyłączenia Zachodniej Ukrainy do ZSRR. Był także głównym organizatorem lwowskich obchodów 85. rocznicy śmierci Adama Mickiewicza, a we wrześniu 1940 został przyjęty do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy.

Pomimo pozycji, jaką zdobył, z biegiem czasu jego reputacja w Moskwie zaczęła się pogarszać. Podczas wojny niemiecko-radzieckiej w latach 1942-1943, walczył jako ochotnik w Armii Czerwonej, a w 1943 roku przypadkowo znalazł się w Moskwie, gdzie współorganizował Związek Patriotów Polskich. W jego ramach redagował tygodnik „Wolna Polska” oraz publikował w piśmie „Nowe Widnokręgi”. W 1 Armii Wojska Polskiego dosłużył się stopnia majora.

Od 1944 roku był członkiem Polskiej Partii Robotniczej i w latach 1945–1947 zasiadał w Krajowej Radzie Narodowej. W 1948 roku wziął udział w Zjeździe Zjednoczeniowym, który zaowocował powołaniem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, gdzie był zastępcą kierownika Wydziału Propagandy Komitetu Centralnego aż do 1949 roku.

Borejsza był także organizatorem i redaktorem naczelnym głośnego pisma „Rzeczpospolita”. W 1944 roku założył tygodnik „Odrodzenie”, który prowadził do 1950 roku. To właśnie na łamach tego pisma w 1945 roku opublikował swoją koncepcyjną tezę w artykule pt. „Rewolucja łagodna”, która miała na celu zaangażowanie polskiej inteligencji do współpracy przy tworzeniu postwojennego życia kulturalnego. Współpracowali z nim debiutanci, tacy jak Julia Hartwig, Anna Kamieńska, Jacek Bocheński oraz Zygmunt Kałużyński. W 1948 roku Borejsza przejął kierownictwo redakcji „Odrodzenia”, jednak po połączeniu z „Kuźnicą” jego rola z biegiem lat zaczęła się zmniejszać.

Utworzył także Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”, której był prezesem od 1944 do 1948 roku. Organizacja ta, z ambicją szerokiego udostępnienia literatury społeczeństwu, zyskała wielką popularność, dochodząc do około 100 tysięcy członków. Po wydaniu uchwały, która krytykowała wzrost prywatnej inicjatywy w wydawaniu książek, Borejsza zaczął starać się o ochronę „Czytelnika”, co ostatecznie nie powiodło się, a on sam został usunięty z pozycji prezesa w 1948 roku.

W 1948 roku inicjował i pełnił funkcję sekretarza Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, którego celem było podkreślenie siły i żywotności polskiej kultury po zniszczeniach wojennych. Zaprosił wielu znanych intelektualistów, w tym Pablo Picassa i Maxa Frisha, a także otrzymał list od Alberta Einsteina. Atmosfera spotkania została zdominowana przez wystąpienie Aleksandra Fadiejewa, który zaatakował zachodnich twórców kultury. Po kongresie Borejsza był obiektem krytyki w Moskwie i stopniowo tracił pozycję w krajowym życiu politycznym.

Od 1946 roku pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum, a w latach 1950–1951 był kuratorem tej instytucji. Niestety, 1 stycznia 1949 roku przeszedł poważny wypadek samochodowy, który spowodował, że z powodu zdrowotnych ograniczeń nie był już w pełni sprawny. W ostatnich latach jego życia, wspólnie z Wandą Jakubowską, starał się stworzyć film biograficzny o generale Karolu Świerczewskim, ale w trakcie pracy nad scenariuszem ich drogi się rozeszły.

Jerzy Borejsza spoczywa w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera 28A-tuje-1). Czesław Miłosz w swojej pracy „Abecadło” poświęcił mu specjalne hasło, gdzie stwierdził: „Najbardziej międzynarodowy z polskich komunistów. (…) z niczego zbudował, poczynając od 1945 roku, swoje państwo książki i prasy. «Czytelnik» i inne domy wydawnicze, gazety, tygodniki, wszystko od niego zależało – posady, przyjęcie książek do druku, honoraria. Byłem w jego stajni, wszyscyśmy byli.”

---

Oceń: Jerzy Borejsza (publicysta)

---