Jan Weyssenhoff (fizyk)

---

Kariera naukowa

Urodziny Jana Weyssenhoffa miały miejsce 27 listopada 1889 roku w Warszawie, w rodzinie pisarskiej, jako syn Józefa Weyssenhoffa. Edukację rozpoczął w c.k. II Wyższej Szkole Realnej w Krakowie, gdzie z powodzeniem zdążył na egzamin dojrzałości w czerwcu 1907, zdobywając przy tym wyróżnienie. Następnie, od 1907 roku, kształcił się na Uniwersytecie Jagiellońskim w przedmiocie matematyki oraz fizyki. W trakcie swoich studiów złożył egzamin dojrzałości również w zakresie ówczesnych wymogów gimnazjalnych, co umożliwiło mu pełne prawa studenckie.

Słuchając wykładów wybitnych profesorów, takich jak Stanisław Zaremba oraz Kazimierz Żórawski w zakresie matematyki oraz Augusta Witkowskiego i Władysława Natansona w fizyce, począł dostrzegać swoje prawdziwe powołanie. W 1911 roku rozpoczął badania w ramach fizyki doświadczalnej pod okiem profesora Witkowskiego oraz docenta Konstantego Zakrzewskiego, zajmując się wówczas zjawiskiem Halla w cienkowarstwowych strukturach selenu. Po tragicznym zgonie Witkowskiego, postanowił kontynuować przewód doktorski poświęcony przewodnictwu cieplnemu wody.

Niestety, I wojna światowa przerwała jego naukową karierę, gdyż zastała go w Szwajcarii, gdzie kontynuował studia na Uniwersytecie w Zurychu. W 1916 roku obronił rozprawę doktorską, która nosiła tytuł „Zastosowania teorii kwantów do obracających się tworów i teoria paramagnetyzmu”. Po uzyskaniu stopnia doktora przez kolejne trzy lata pracował jako fizyk doświadczalny w Szwajcarii, najpierw w roli zastępcy asystenta u Edgara Meyera, a później jako asystent Augusta Piccarda oraz Johanna Brentano w Eidgenossische Technische Hochschule (ETHZ) w Zurychu. W tym czasie przeprowadził jedyną pracę doświadczalną o odbiciach molekuł rtęci od złota w niskich temperaturach pod nadzorem Meyera. Dodatkowo, miał zaszczyt zetknąć się dwukrotnie z Albertem Einsteinem.

Po powrocie do Polski w 1919 roku, objął stanowisko asystenta w Zakładzie Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, współpracując z profesorem Konstantym Zakrzewskim, badając zastosowania prawa Stokesa. W 1921 roku uzyskał habilitację z zakresu zarówno fizyki teoretycznej, jak i doświadczalnej. W latach 1922–1935 piastował urząd profesora nadzwyczajnego fizyki teoretycznej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W 1935 roku zyskał tytuł profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie kontynuował badania dotyczące teorii względności oraz rozpoczął pracę nad relatywistycznymi cząstkami spinowymi. Jako przewodniczący Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Fizycznego, zorganizował pierwsze ogólnopolskie konwersatorium fizyki teoretycznej, które miało miejsce od 20 do 22 marca 1939 roku.

Okres II wojny światowej zastał go we Lwowie, gdzie prowadzono zajęcia z fizyki doświadczalnej na Politechnice Lwowskiej od 1939 do 1941 roku. Po powrocie do Krakowa w lecie 1941 roku, wkrótce zorganizował tajne seminarium badawcze dotyczące relatywistycznych cząstek spinowych. Wspólnie z ambicjami Antoniego Raabego, młodego fizyka teoretyka z Warszawy, planował współzawodnictwo nad pracami dotyczącymi teorii spinowego płynu, które przerwano po aresztowaniu i tragicznej śmierci Raabego w obozie Oświęcim. Końcowe wyniki ich badań zostały opublikowane w 1946 roku, głównie jako listy do „Nature” oraz „Acta Physica Polonica”.

W okresie okupacji brał udział w tajnym nauczaniu, prowadząc wykłady oraz egzaminy z fizyki dla studentów, którzy konspiracyjnie kończyli swoje studia. Po wyzwoleniu Krakowa w styczniu 1945 roku, z zapałem angażował się w odbudowę krakowskiego ośrodka akademickiego oraz wznowienie krakowskiej fizyki. W 1947 roku reaktywował czasopismo „Acta Physica Polonica” i pełnił funkcję redaktora naczelnego aż do śmierci. W latach 1960–1972 był także redaktorem „Postępów Fizyki”. Organizował międzynarodowe zjazdy dotyczące promieniowania kosmicznego, które na zawsze zmieniły oblicze badań w tym zakresie. W 1947 roku zainicjował odbywający się cykl konferencji Międzynarodowej Unii Fizyki Czystej i Stosowanej (IUPAP), której był wiceprezesem.

Od marca do września 1948 roku przebywał w Instytucie Fizyki Teoretycznej Politechniki Zuryskiej, kierowanym przez Wolfganga Pauliego, współpracując tam z Jerzym Rayskim oraz innymi teoretykami, którzy zgłębiali zagadnienia renormalizacji i regularyzacji w kwantowej teorii pól. Po 1951 roku, jego prace skoncentrowały się na poszukiwaniu teorii, która zharmonizowałaby zasady teorii względności z mechaniką kwantową.

Działalność sportowa

Jan Weyssenhoff był osobą, która z pasją oddawała się sportowi. W swoich młodzieńczych latach aktywnie uczestniczył w grze w piłkę nożną oraz hokeja. Jeszcze w późnych latach 20. XX wieku, mając niespełna 40 lat, był członkiem hokejowej drużyny AZS Wilno. Z pełnym zaangażowaniem działał jako zawodnik oraz działacz w klubach sportowych, takich jak Cracovia oraz Wisła.

Jako działacz krakowskiej Wisły, odegrał istotną rolę w zakładaniu Polskiego Związku Piłki Nożnej (PZPN). Współpracując z Józefem Lustgartenem, dążył do utrzymania dobrych relacji między Cracovią a Wisłą, a także uczestniczył w formowaniu składu reprezentacji narodowej. Jego działalność zaowocowała tym, że w 1919 roku został pierwszym społecznym sekretarzem PZPN, natomiast w 1921 roku przewodził polskiej drużynie narodowej w meczu przeciwko Węgrom.

W Wilnie, gdzie aktywnie grał jako sportowiec, zaangażował się równolegle w działalność tamtejszego oddziału AZS-u. Weyssenhoff napisał również pionierski podręcznik do gry w piłkę nożną zatytułowany Sztuka gry w piłkę nożną. Wprowadził na polski grunt nowatorski system gry (1+2+3+5) stworzony przez Williama Nevilla Cobbolda. Na początku 1927 roku objął funkcję prezesa zarządu Związku Piłki Nożnej w Wilnie.

Po długotrwałej chorobie, Jan Weyssenhoff zmarł w Krakowie 11 sierpnia 1972 roku. Jego ostatnim miejscem spoczynku jest Cmentarz Rakowicki, gdzie został pochowany w części przy ul. Prandoty, w kwaterze PAS 101-grób 38.

Ordery i odznaczenia

Jan Weyssenhoff, uznany fizyk, został odznaczony licznymi honorami za swoje osiągnięcia w dziedzinie nauki oraz wkład w rozwój Polski.

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, nadany 20 września 1951 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi, przyznany 19 marca 1931 roku.

---

Oceń: Jan Weyssenhoff (fizyk)

---