Andrzej Szalawski

---

Życiorys

Andrzej Szalawski był synem urzędnika państwowego, Józefa Plucińskiego oraz Idy z Szalawskich. Ukończył gimnazjum i podjął studia w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie. Po zdobyciu dyplomu w 1936 roku, zyskał doświadczenie aktorskie na scenach Poznania oraz Lwowa przez kolejne trzy sezony. Jego kariera filmowa rozpoczęła się już w 1929 roku, a przed wybuchem II wojny światowej zyskał znaczną popularność rolą w filmie „Dziewczęta z Nowolipek”. Oprócz pracy w kinie, był również aktywnym aktorem teatralnym w Poznaniu i Lwowie.

Szalawski osiągnął stopień podporucznika, posiadając 1079. lokatę w korpusie oficerów rezerwy piechoty, a powołano go do mobilizacji w wrześniu 1939 roku, kiedy to służył w 26 pułku piechoty w Gródku Jagiellońskim. Po czterech dniach walk, jego jednostka skierowała się do Lwowa, gdzie bronił miasta aż do jego kapitulacji przed Armią Czerwoną 22 września. Po tym wydarzeniu, unikając radykalnych konsekwencji ze strony radzieckiego okupanta, zignorował obowiązek rejestracji jako oficer, co ochroniło go przed śmiercią w Katyniu.

Pozostał na terenach okupowanych przez Rosjan, a jego aktywność sceniczna miała miejsce w teatrach pod kierownictwem Aleksandra Węgierki, a także w innych teatrach zwyczajowych w Grodnie, Białymstoku i Mińsku. Po niemieckim ataku na ZSRR, Szalawski przeniósł się do Warszawy. Niestety, nie znalazł pracy w zawodzie z powodu jego działalności w propagandowych spektaklach pod okupacją radziecką. W związku z brakiem środków do życia oraz dokumentów potrzebnych do uniknięcia przymusowego wywózki, podjął pracę w niemieckiej kawalerii filmowej Die Deutsche Wochenschau jako lektor, czyli w Tygodniku Dźwiękowym Guberni Generalnej. Dodatkowo, występował w teatrach kontrolowanych przez Niemców, takich jak: „Komedia”, „Miniatury”, „Jar” oraz „Maska”.

W październiku 1941 roku został członkiem Związku Walki Zbrojnej, przyjmując pseudonim „Florian”. Rozpoczął współpracę z Oddziałem II KG AK i otrzymał zadanie kontynuowania pracy w niemieckiej kronice filmowej, przy czym zbierał informacje o zatrudnionych tam osobach. Przez następne dwa lata jego doniesienia dotyczyły niemieckich operacji propagandowych i agentów. Ze względu na negatywne nastawienie środowiska, podjął próbę opuszczenia kroniki filmowej, co ostatecznie udało mu się zrobić w lipcu 1943 roku.

Po zakończeniu działań wojennych pojawiły się zarzuty od niektórych członków środowiska artystycznego, w tym Bohdana Korzeniewskiego, dotyczące rzekomego odczytywania przez Szalachowskiego niemieckich komunikatów przez głośniki, w których zwiastował wyroki śmierci na Polaków oraz donosił o „frontowych sukcesach III Rzeszy”. Oskarżenie to zostało jednak obalone w czasie procesu w 1949 roku, a współpraca Szalawskiego z „szczekaczką” stanowczo negowali jego koledzy z Armii Krajowej.

W wyniku decyzji komisji ZASP-u nie przeszedł on weryfikacji zawodowej, co przez trzy lata skutkowało restrykcją w wykonywaniu zawodu. Został również skreślony z listy członków ZASP-u. Po wyjeździe na Ziemie Odzyskane, w Jeleniej Górze przyjmował różne prace, w tym był szoferem oraz suflerem. W kwietniu 1947 roku zakończył tę „banicję”, uzyskując pozwolenie na występy. Po czasie znalazł zatrudnienie w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi, Teatrze Narodowym w Warszawie, Teatrze Powszechnym w Warszawie oraz Teatrze Wybrzeże w Gdańsku.

Po dłuższej przerwie, w 1956 roku, zagrał w filmie Wraki, a jego kariera filmowa wznowiła się rolą Juranda ze Spychowa w historycznym filmie Krzyżacy (1960) oraz jako Herman Bucholc w Ziemi obiecanej, adaptacji powieści Władysława Reymonta, reżyserii Andrzeja Wajdy. Udzielił także swojego głosu Arturowi Młodnickiemu (szefowi trupy teatralnej) w filmie Czarnych chmurach.

Kontrowersje

Andrzej Szalawski, jako aktor, przez całe swoje życie był świadkiem ostrej niechęci ze strony niektórych swoich kolegów, którzy nie dopuszczali do siebie myśli o jego niewinności. Wumato wiele do jego postrzeganego wizerunku – przystojny, inteligentny, lecz z tendencją do wywyższania się, co wzbudzało wątpliwości wśród jego krytyków.

W gronie jego najbardziej zagorzałych oponentów znajdował się Bohdan Korzeniewski. To on złożył doniesienie oraz oskarżenie o kolaborację z niemieckim okupantem, co doprowadziło do skazania Szalawskiego na hańbiącą karę ostrzyżenia włosów podczas okupacji. Aktor w obliczu tego upokorzenia, zdecydował się na samodzielne ostrzyżenie.

Jednak, wśród osób broniących Andrzeja, był m.in. Kazimierz Moczarski, który nigdy nie wątpił w jego prawość i uczciwość. Szalawski, aż do ostatnich dni swojego życia, nieustannie toczył walkę o przywrócenie swojego dobrego imienia.

W 1966 roku Sąd Wojewódzki dla miasta Warszawy podjął decyzję o zatarciu skazania. Mimo to, nie dokonano rehabilitacji za jego życia. Ministerstwo Sprawiedliwości oświadczyło, że „nie znajdowało podstaw do wniesienia rewizji nadzwyczajnej”, co pozostawiło aktora wciąż w cieniu kontrowersji.

Śmierć

Andrzej Szalawski przeszedł na emeryturę w 1980 roku, a jego życie zakończyło się tragicznie 11 października 1986 roku, gdy zmarł na skutek wylewu. Na skromnym grobie Szalawskiego umiejscowionym na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 256-1-20) aż do śmierci jego żony Izabeli Wilczyńskiej-Szalawskiej nie widniał krzyż. Izabela wyjaśniała swoje decyzje słowami: „Uważałam, że swój krzyż Andrzej nosił na barkach przez większą część życia. Nie chciałam, żeby cień krzyża padał jeszcze na jego grób”.

Życie prywatne

Andrzej Szalawski miał ciekawe życie osobiste, które obfitowało w różne wydarzenia. Był trzykrotnie żonaty.

Jego pierwszą małżonką była tancerka i aktorka Kazimiera Kruszelnicka, z którą wziął ślub w listopadzie 1939 roku. Następnie, w dniu 25 lutego 1956 roku, ożenił się z aktorką oraz reżyserką Stefania Gintel-Domańska, jednak to małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1965 roku.

Trzecią żoną artysty, która związała się z nim 7 października 1975 roku w Warszawie, była aktorka Izabela Wilczyńska, wcześniej żona znanego dziennikarza Bronisława Trońskiego.

Filmografia

Filmografia Andrzeja Szalawskiego. Jego kariera aktorska obejmowała wiele istotnych ról w filmach polskich, które na stałe wpisały się w historię polskiego kina. Poniżej przedstawiamy jego najbardziej znaczące wystąpienia:

• 1937: Dziewczęta z Nowolipek – Ignaś,
• 1956: Wraki – niemiecki mechanik pomagający Barnatowi,
• 1957: Prawdziwy koniec wielkiej wojny – profesor Stęgień,
• 1960: Krzyżacy – Jurand ze Spychowa,
• 1961: Tarpany – Adam, kierownik ośrodka doświadczalnego,
• 1962: I ty zostaniesz Indianinem – „Odważny Żubr”,
• 1968: Wilcze echa – major Grabień,
• 1968: Ostatni po Bogu – komandor Pawlikowski,
• 1968: Człowiek z M-3 – profesor, kierownik kliniki Piechockiego, ojciec Agnieszki,
• 1969: Przygody pana Michała – generał Mikołaj Potocki,
• 1970: Różaniec z granatów – polski major,
• 1970: Pierścień księżnej Anny – Janusz I Starszy, archeolog,
• 1971: Zmyślone…,
• 1971: Goya – don Diego, sekretarz św. Inkwizycji,
• 1972: Tajemnica wielkiego Krzysztofa – wielki Krzysztof,
• 1972: Tajemnice Andów,
• 1973: Nagrody i odznaczenia – doktor Rafał Jackowski, ojciec Jarka,
• 1974: Ziemia obiecana – Herman Buchholz,
• 1974: Gniazdo – Odolan, wuj Mieszka,
• 1975: Trzecia granica – pułkownik,
• 1975: Kazimierz Wielki – Olgierd, książę litewski,
• 1975: Dyrektorzy – profesor okulista (odc. 4),
• 1976: Wielki układ – Piotr, ojciec Kołodziejskiego,
• 1977: Sprawa Gorgonowej – Antonowicz, przewodniczący składu sędziowskiego we Lwowie,
• 1977: Rytm serca – Kamil,
• 1977: Lalka – Jan Mincel (odc. 2),
• 1978: Życie na gorąco – prezes Osborne (odc. 7),
• 1978: Rodzina Połanieckich – Zawiłowski,
• 1978: 07 zgłoś się – Łukasz Uliński, opiekun Fordona (odc. 5),
• 1979: Tajemnica Enigmy – hrabia Fernand de Brugnon (odc. 4),
• 1979: Obok – Seweryn Karcz, ojciec Artura,
• 1979–1981: Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy – starosta Chłapowski, ojciec Dezyderego,
• 1979: Buddenbrookowie – przewodniczący senatu,
• 1980: Zajęcia dydaktyczne – profesor-dziekan, szef Adamskiego,
• 1980: W biały dzień – przewodniczący składu sędziowskiego podczas procesu „Koraba”,
• 1980: Młyn Lewina – Weinmantel,
• 1981: Znachor – przewodniczący sądu,
• 1981: Limuzyna Daimler-Benz – profesor Rogożyn,
• 1981: Biłek – Ignacy,
• 1983: Przeznaczenie – aktor Stępowski,
• 1983: Marynia – Zawiłowski,
• 1984: Zabawa w chowanego – kierownik Powązek,
• 1984: Przyspieszenie – 2 role: stary aktor; ojciec Maćka,
• 1984: Ceremonia pogrzebowa – profesor Jan Nepomucen Tarnowski, ojciec Stefana i Jana,
• 1984: Bez końca – adwokat, znajomy Labradora,
• 1985: Tętno – profesor,
• 1985: Temida – ojciec (odc. 1).

---

Oceń: Andrzej Szalawski

---