Sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie

---

Historia

Okoliczności wzniesienia

Rozwój warszawskiej Pragi w drugiej połowie XIX wieku, zbieżny z intensyfikacją znaczenia Warszawy, spowodował, że wiele osób zaczęło na stałe osiedlać się w tej okolicy. Wśród nowoprzybyłych dominowali Rosjanie oraz mieszkańcy wschodnich terenów zaboru rosyjskiego, którzy wyznawali prawosławie. Liczni żołnierze stacjonujących w Pradze rosyjskich garnizonów także należeli do tej religii. W rezultacie, prawosławni stanowili kilkanaście procent mieszkańców Pragi.

W związku z potrzebą duchową i brakiem miejsc kultu, społeczność prawosławna wielokrotnie zwracała się do biskupa warszawskiego Joannicjusza z prośbą o budowę nowej cerkwi. W listopadzie 1865 roku biskup uzyskał zgodę namiestnika Królestwa Polskiego, Fiodora Berga, na utworzenie komitetu do spraw budowy świątyni, a dwa lata później ogłosił rozpoczęcie prac przygotowawczych.

W skład Komitetu Budowlanego weszli książę Władimir Czerkasski oraz gen. Jewgienij Rożnow, dla których budowa cerkwi na Pradze była zarówno odpowiedzią na potrzeby społeczności, jak i sposobem na wzmocnienie obecności rosyjskiej w mieście. Jak zauważył Rożnow, cerkiew miała również wzmocnić poczucie przynależności do narodowości ruskiej. Po zakończeniu budowy, gen. Rożnow i pułkownik Palicyn, odpowiedzialny za prace, otrzymali odznaczenia państwowe.

Ponadto, projekt architektoniczny, który zaprezentował architekt Świętego Synodu Nikołaj Syczew w 1867 roku, wstępnie zakładał budowę jednokopułowej cerkwi bez dzwonnicy, co miało kosztować około 122 tysiące rubli. Ostatecznie, w wyniku modyfikacji zleconych przez Petersburski Komitet ds. Budownictwa Kościelnego, projekt został zmieniony, a cerkiew miała być zbudowana na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami, co podniosło koszty budowy do 140 tysięcy rubli. Powierzchnia świątyni po zmianach wynosiła 776 metrów kwadratowych, a jednocześnie mogła pomieścić od 800 do 1000 wiernych.

Budowa

W dniu 14 czerwca 1867 roku położono kamień węgielny pod budowę cerkwi, jednak przed rozpoczęciem właściwych prac konieczne było wzmocnienie gruntu. Mimo opóźnień, cerkiew została ukończona w stanie surowym pod koniec 1868 roku, a następnie zakończono prace nad wnętrzami w przeciągu sześciu miesięcy. Inżynier pułkownik Palicyn nadzorował prace budowlane, co poskutkowało tym, że powstała pierwsza w Warszawie całkowicie autonomiczna architektonicznie cerkiew prawosławna. Wcześniejsze cerkwie, takie jak cerkiew Świętej Trójcy na Podwalu, miały jedynie cechy domowe, a inne, jak cerkiew Ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej na Woli, mieściły się w budynkach, które wcześniej należały do Kościoła rzymskokatolickiego.

Uroczystość poświęcenia cerkwi odbyła się z udziałem lokalnego kleru prawosławnego i rozpoczęła się o dziewiątej rano przy dźwiękach dzwonów z soboru Trójcy Świętej, usytuowanego przy ulicy Długiej. Pochód religijny powitał biskup Joanicjusz, który około dziesiątej rano odprawił Świętą Liturgię oraz nabożeństwo dziękczynne.

Funkcjonowanie cerkwi do I wojny światowej

Cerkiew św. Marii Magdaleny, do końca I wojny światowej, pełniła przede wszystkim rolę parafialną. Dla władz rosyjskich była ona obiektem dużego prestiżu ze względu na swoje położenie. Oficjalny organ prasowy eparchii chełmsko-warszawskiej, Chołmsko-Warszawskij Jeparchial’nyj Wiestnik, w 1895 roku pisał:

„Kierując się z dworca do Warszawy, [Rosjanie] napotykają przede wszystkim przepiękną świątynię, oczywiście jest to świątynia prawosławna (…). Wygląd tej świątyni oddziałuje na ich uczucia i sprawia (…) że zapominają o smutnym losie Rosjan w tym kraju. Dźwięk rosyjskiego dzwonu zaciera w ich duszy myśl o Polsce jako miejscu, gdzie zostało przelanej dużo krwi rosyjskiej”.

To szczególne znaczenie cerkwi doprowadziło do rozpoczęcia w 1895 roku jej generalnego remontu, który został zainicjowany na prośbę arcybiskupa Flawiana (Horodeckiego). W liście do oberprokuratora Świętego Synodu, Konstanty Pobiedonoscew, podkreślił, że stan cerkwi jest zły i może tworzyć niekorzystne wrażenie w porównaniu do pobliskiego rzymskokatolickiego kościoła św. Michała i św. Floriana, który był jeszcze w budowie. Prace remontowe obejmowały wzmacnianie tynku oraz poprawę stanu złocenia kopuł i ikonostasu, a zakończono je 8 września 1895 roku, kiedy cerkiew została ponownie konsekrowana.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

W 1921 roku cerkiew św. Marii Magdaleny została podniesiona do rangi soboru metropolitalnego, stając się główną świątynią Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W soborze 17 września 1925 roku ogłoszono decyzję uznania Kościoła w Polsce jako autokefalicznego. Podniesienie cerkwi do rangi soboru było wynikiem postępu akcji rewindykacyjnej cerkwi prawosławnych w Polsce, z których wiele zostało zwróconych przedrozbiorowym właścicielom.

Pomimo plansz rozbiórki soboru, władze lokalne ostatecznie odstąpiły od tego zamiaru w 1926 roku, co związano z umieszczeniem w cerkwi Częstochowskiej Ikony Matki Bożej. W 1928 roku w podziemiach cerkwi urządzono kaplicę Męki Pańskiej, do której przetransportowano część uratowanego wyposażenia z rozebranego soboru św. Aleksandra Newskiego. W 1925 roku rozpoczęto generalny remont, jednak brak funduszy spowodował, że prace mogły dotyczyć głównie zewnętrznej części budynku. Dopiero w 1930 roku podjęto także renowację wnętrza i zaczęto prace nad oczyszczeniem fresków oraz odnowieniem ikonostasu.

Podczas II wojny światowej cerkiew w zasadzie nie ucierpiała, chociaż w 1939 roku wybuch bomby lotniczej w pobliżu spowodował drobne uszkodzenia. W sierpniu 1944 roku cerkiew była miejscem dla wysiedlanych mieszkańców Pragi. Po ostrzale Pragi w tym samym roku, jeden z pocisków uszkodził jedną z kopuł, co wymagało naprawy w 1945 roku. Poważniejszy remont zrealizowano w latach 1952-1953. W 1944 roku ludność Pragi uratowała cerkiew przed pożarem, a Niemcy nie byli w stanie przetopić dzwonów soboru, które ostatecznie zostały zniszczone i zastąpione nowymi dzwonami zakupionymi w 1947 roku dzięki składkom wiernych.

W PRL

Po zakończeniu II wojny światowej duchowni soboru zaplanowali remont, jednak brak funduszy oraz spadek liczby wiernych utrudniały zbiórkę pieniędzy. Dopiero w latach 1955–1957 przeprowadzono częściowy remont z pomocą funduszy publicznych, co umożliwiło odnowienie schodów i terenu wokół soboru. Jednak z braku środków nie przeprowadzono prac nad freskami, które znacznie ucierpiały z powodu wilgoci. Inicjatywa kolejnych prac remontowych należała do metropolity warszawskiego Stefana (Rudyka), który w 1966 roku powołał Komitet Remontowy. W 1967 roku zgłoszono się o wsparcie finansowe z publicznych źródeł i uzyskano milion złotych. Zły stan fresków skłonił do rozważenia całkowitego ich odnowienia, jednak Urząd Konserwatorski zablokował te plany, nakazując ich odtworzenie. Remont trwał bez nabożeństw, które odbywały się w dolnej kaplicy.

W okresie między innymi prac zmieniono instalację elektryczną, a w 1965 roku cerkiew została wpisana do rejestru zabytków. Drobne remonty wnętrza przyniosły nowe witraże autorstwa Adama Staloniego-Dobrzańskiego, a w 1980 roku po raz kolejny wymieniono pokrycie dachowe.

W III RP

W 1996 roku nowy proboszcz, ks. Jan Sezonow, podjął się gruntownej renowacji dolnej kaplicy. Z kolei metropolita warszawski Sawa (Hrycuniak) zainicjował po 1998 roku dalszą modernizację. Zrealizowano wymiany podłogi, wymieniono drewniane okna na PVC, a także zainstalowano nową instalację elektryczną. W 1999 roku zainstalowano zabezpieczenia przed wodami gruntowymi. Na początku XXI wieku zaczęto renowację fresków, co wykazało ich gorszy stan, niż wcześniej przewidywano, przez co niektóre elementy, takie jak napisy modlitewne, musiały zostać zamalowane. Znacząco poprawiono także wygląd pozłoty kiotów oraz krzyży na kopułach. Od lat 90. XX wieku nabożeństwa dla warszawskiej prawosławnej parafii wojskowej odbywały się przed ołtarzem św. Hioba Poczajowskiego, a od 2018 roku są celebrowane w nowo otwartej cerkwi św. Jerzego Zwycięzcy.

Architektura

Świątynia została zaprojektowana w formie krzyża greckiego i jest zorientowana, co stanowi typowy element architektury cerkiewnej. Charakterystycznym elementem budowli jest czterospadowy dach, który nadaje całości harmonijny kształt. Cerkiew ozdobiona jest pięcioma cebulastymi kopułami z prawosławnymi krzyżami, umiejscowionymi na ośmiobocznych bębnach. Ich boczne bębny, oprócz funkcji estetycznych, pełnią również rolę dzwonnicy, w której znajdują się dziesięć dzwonów, które zostały odlane w Westfalii.

Okna w cerkwi mają półkolisty kształt, dekorowane ornamentami przedstawiającymi kolumny oraz motywy roślinne. Bębny, znajdujące się poniżej poziomu dachu, zdobione są rzędami oślich łuków, co wzbogaca całą kompozycję architektoniczną. W przeszłości na zachodniej ścianie cerkwi, w tondzie, można było zobaczyć kompozycję Winogradowa przedstawiającą Chrystusa Pantokratora w otoczeniu świętych Cyryla i Metodego. Podobnie, na wschodniej ścianie artysta namalował Orantę w towarzystwie świętych Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich. Dodatkowo, na północnej ścianie widniał wizerunek Bogurodzicy, wzorowany na Kazańskiej Ikonie Matki Bożej, natomiast na południowej ścianie przedstawione były postacie świętych Heleny i Olgi. Niestety, wszystkie te wizerunki z biegiem lat uległy degradacji i nie zachowały się do naszych czasów.

Do głównego wejścia cerkwi prowadzi zachodni portyk zamknięty półkolistym kształtem, wsparty przez podwójne półkolumny na cokołach. Nad portykiem wykuto biforalne okno z ozdobnym obramowaniem. Niżej znajduje się seria trzech pustych tond. Cała fasada zachodnia jest odbiciem kształtu portyku, co tworzy spójną całość architektoniczną. Wejście do dolnej cerkwi, usytuowanej poniżej głównego poziomu, daje dostęp od strony południowej, natomiast od wschodu znajduje się absydowa część cerkwi z rzędem półkolistych okien oraz wizerunkiem patronki świątyni.

Wnętrze

Freski

Do końca XIX wieku kontynuowano prace nad dekoracją wnętrza cerkwi. W skład zespołu 27 fresków, które wykonał Siergiej Winogradow, wchodziły wizerunki ważnych postaci biblijnych, takich jak Bogurodzica, Mojżesz, Eliasz, Dawid oraz Izaak. Znalazły się także postacie ewangelistów oraz zdobne napisy modlitwy „Ojcze nasz”. Na bocznych ścianach cerkwi malarz namalował podobizny Konstantyna Wielkiego oraz świętego Włodzimierza, a także apostołów Jakuba, Filipa, Bartłomieja, Tomasza, Szymona i Judy Tadeusza, ukazując świętych takich jak Bazyl Wielki czy Mikołaj Cudotwórca. W ołtarzu mieścił się fresk Wasiljewa przedstawiający Ostatnią Wieczerzę, wizerunek Boga Ojca oraz fresk z wizerunkiem Matki Bożej wariantu „Znak” nad wejściem. Na zewnętrznych elementach świątyni widniały postacie św. Włodzimierza oraz św. Konstantyna Wielkiego.

Rozmieszczenie wizerunków świętych zamierzano urzeczywistniać zgodnie z ich znaczeniem w historii zbawienia. Zgodnie z tradycją bizantyjską, prorocy starotestamentowi zostali umieszczeni na wewnętrznej stronie głównego bębna, co miało symbolizować ich rolę pośredników między ziemią a niebem. Natomiast wizerunki świętych związanych z rosyjską historią miały odzwierciedlać status prawosławia jako religii państwowej.

Ikonostasy

Budowa ikonostasu, który kosztował sześć tysięcy rubli, odbyła się przy współpracy z Bazyliem Wasiliewem, który namalował ikony o wysokości ponad dwóch metrów. Centralnym punktem najniższego rzędu ikonostasu są ażurowe królewskie wrota z przedstawieniami Zwiastowania i Ewangelistów. Po bokach wrót zlokalizowane są postacie Chrystusa i Matki Bożej. Dodatkowo w drugim rzędzie ukazano m.in. ikony Zaśnięcia Matki Bożej oraz Ostatnią Wieczerzę. W najwyższym rzędzie znajdują się wizerunki świętych, w tym Świętej Trójcy oraz Wniebowstąpienia Pańskiego. W 1892 roku w cerkwi zainstalowano boczny ikonostas, który również przedstawiaważne postacie religijne, a wcześniej znajdował się w cerkwi św. Tatiany Rzymianki.

W 1926 roku zainstalowano kiot z Częstochowską Ikoną Matki Bożej z wdzięczności za ocalenie cerkwi przed zniszczeniem.

Inne elementy wyposażenia

W cerkwi umieszczono także dwa piece kaflowe, które służyły do ogrzewania wnętrza budynku. W międzyczasie planowano wprowadzenie nowoczesnego oświetlenia gazowego, jednak arcybiskup Joannicjusz zdecydoował się na tradycyjne, woskowe świece, argumentując, że wosk ma zdolność przypominania ludziom o potrzebie duchowej wrażliwości. Oprócz ikon w ikonostasie, cerkiew posiadała także osobne wizerunki świętych, takie jak św. Aleksander Newski, które były darem prosto z 1869 roku od wojskowego dowództwa jako dziękczynienie za ochronę cara Aleksandra II. W 1890 roku po prawej stronie ikonostasu ulokowano kopię Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, przekazaną przez archimandrytę Makarego z Góry Athos. Obecnie wizerunki świętych są umieszczone w złoconych kiotach i są znacznie liczniejsze, a ich obecność wzmacnia atmosferę świątyni.

Kaplica dolna

Kaplica Męki Pańskiej została urządzona w podziemiach świątyni w 1928 roku. Jej wygląd zmieniały na przestrzeni lat, początkowo posiadając skromniejszy ikonostas oraz węższe nawy boczne. We wrześniu 1939 roku kaplica służyła jako schron przeciwlotniczy dla okolicznych mieszkańców.

Obecny wygląd kaplicy został uzyskany w drugiej połowie lat 90. XX wieku, kiedy to wykonano nowe freski na suficie. Zostały także przekształcone boczne ściany, co umożliwiło zwiększenie powierzchni kaplicy do formy krzyża. Fragmenty mozaiki Wiktora Wasniecowa Komunia Apostołów z formerzonych soboru św. Aleksandra Newskiego także wzbogacają jej aranżację. Otrzymane od warszawskiego Muzeum Narodowego, w mozaice zachowały się jedynie postacie przedstawiające głowy Chrystusa i apostołów, które następnie znalazły się w specjalnych ramach.

W tylnej części kaplicy umiejscowiono symboliczną Golgotę, a prace przy ikonostasie obejmowały pozłocenie ram i umieszczenie elementów pochodzących z cerkwi na placu Saskim. Główną ikoną dolnej cerkwi jest kopia Iwerskiej Ikony Matki Bożej, przekazana w 1904 roku, która wcześniej znajdowała się w górnej cerkwi.

Pozostałe informacje

Warto odnotować, że warszawska cerkiew św. Marii Magdaleny wywarła znaczący wpływ na architekturę cerkwi, a jej wzór posłużył podczas budowy świątyni Świętych Cyryla i Metodego, która została wzniesiona w latach 70. XIX wieku w Częstochowie. Ta cerkiew obecnie znana jest jako kościół św. Jakuba. Niestety, w 1948 roku zlikwidowano bizantyjskie kopuły z wyjątkowej świątyni prawosławnej w Częstochowie.

Kolejnym istotnym wydarzeniem związanym z tą świątynią jest ślub Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego oraz Natalii Awałow, który odbył się 1 czerwca 1930 roku. W gronie świadków tego wyjątkowego momentu znaleźli się Stanisław Maria Saliński oraz Stanisław Ryszard Dobrowolski.

Kaplica św. Michała Archanioła

W bliskim sąsiedztwie soboru, w Prawosławnym Domu Metropolitalnym, który znajduje się przy alei „Solidarności” 52, usytuowana jest kaplica poświęcona św. Michałowi Archaniołowi. Ten ważny obiekt sakralny został oddany do użytku w 1999 roku.

Kaplica ta znajduje się pod bezpośrednią opieką metropolity, pełniącego rolę zwierzchnika Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, co podkreśla jej znaczenie w struktury religijnej tego kościoła.

---

Oceń: Sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie

---