Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego

---

Historia

1 maja 1943 roku na polecenie dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej, Zygmunt Frydrych orazSymcha Ratajzer-Rotem „Kazik” podjęli się misji ewakuacji pozostałych przy życiu żydowskich powstańców. W tym celu przeszli na tzw. stronę „aryjską”. Dnia 8 maja, wspierany przez dwóch pracowników miejskich wodociągów, Ratajzer wrócił kanałami do getta, aby odnaleźć ocalałych.

W trakcie swojej wędrówki natrafił na grupę około dziesięciu bojowców, którzy walczyli o możliwość wydostania się z płonącej dzielnicy. „Kazik” polecił zwołanie wszystkich żydowskich powstańców oraz wspólną ewakuację poprzez kanały. W zorganizowaniu tego przedsięwzięcia wspierał go Władysław Gaik, członek Gwardii Ludowej, znany jako „Krzaczek”.

W noc z 8 na 9 maja 1943 roku kilkudziesięciu powstańców zdołało zejść do kanału poprzez właz znajdujący się przy ulicy Franciszkańskiej. Po kilku godzinach dotarli do umówionego miejsca, gdzie czekał na nich inny właz, prowadzący do kanału biegnącego pod ulicą Prostą. Niestety, 9 maja ewakuacja się nie powiodła z powodu różnych trudności, w tym problemów ze zdobyciem środków transportu.

W dniu 10 maja, o godzinie 10:00, pod właz podjechała ciężarówka, która została wynajęta przez Władysława Gaika w celu rzekomego przewozu mebli. Zmęczeni walką żydowscy powstańcy wyłonili się z kanałów na oczach przypadkowych przechodniów. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszyscy zostali ewakuowani; niektórzy odłączyli się od grupy i w chwili akcji znajdowali się z dala od ustalonego włazu.

Wspomniane auto z powstańcami odjechało w stronę Łomianek. Niektóre źródła podają, że bojowcy spędzili aż 48 godzin w kanałach. Wśród tych, którzy ostatecznie zostali uratowani, znajdowali się m.in. Cywia Lubetkin, Tosia Altman, Michał Rozenfeld oraz Marek Edelman.

Jak wynika z relacji Symchy Ratajzera, właz do kanału był usytuowany na ulicy Prostej, około 100 metrów od skrzyżowania z ulicą Żelazną. Jednak Marek Edelman wspominał, że ciężarówka zatrzymała się „na zbiegu ulic Łuckiej, Prostej i Wroniej”.

Opis

Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego został zaprojektowany przez architektów Konrada Kucza-Kuczyńskiego i Jana Kucza-Kuczyńskiego, a także rzeźbiarza Maksymiliana Biskupskiego. Kluczowym elementem tej monumentalnej przestrzeni jest rzeźba w formie odlanego z brązu, ściętego walca o wysokości około 2 metrów, co symbolizuje drogę do kanału. W jej wnętrzu znajduje się wykonana z metalowych prętów Gwiazda Dawida, a na ścianie są metalowe stopnie, do których przymocowane są wyrzeźbione ludzkie dłonie, co nadaje kompozycji głębszy wymiar emocjonalny.

Po obu stronach rzeźby umieszczone są tablice pamiątkowe z granitu, co podkreśla znaczenie tego miejsca. Po prawej stronie można odczytać napis w językach polskim, angielskim oraz hebrajskim, który brzmi:

„W tym miejscu, 10 maja 1943 r., Simcha Rotem-Ratajzer, pseudonim „Kazik”, uczestnik powstania, wyprowadził kanałami z płonącego getta ostatnią grupę około 40. powstańców Żydowskiej Organizacji Bojowej, którzy potem prowadzili walkę w oddziałach partyzanckich i w powstaniu warszawskim. Niektórzy z nich przeżyli wojnę i mogli świadczyć o bohaterstwie warszawskiego getta.”

Na tablicach po lewej stronie znajdują się nazwiska 37 żydowskich bojowców, którzy zostali ewakuowani 10 maja 1943 roku. Nazwiska zostały podzielone na trzy kategorie: osób, które przeżyły wojnę, tych, którzy zginęli później, oraz tych, którzy zginęli w trakcie ewakuacji. Dodatkowo, w ostatniej kolumnie można zobaczyć nazwiska organizatorów akcji.

Ci, którzy przeżyli wojnę	Ci, którzy zginęli później		Pozostali w kanale	Osoby, które organizowały
Roman Bornstein Tuwia Borzykowski „Tadek” Marek Edelman Chaim Frymer Masza Glajtman-Putermilch Pnina Grynszpan-Frymer Chana Kryształ-Frykszdorf „Hanka” Cywia Lubetkin	Tosia Altman Szlomo Alterman Hirsz Berliński Janek Bilak „Bielak” Abrasza Blum Guta Błones Elizer Błones „Lusiek” Jurek Błones Fajga Goldstein Merdek Growas	Cypora Gutsztat Adek Jankielewicz Julek Junghajzer „Joel” Izrael Kanał „Mietek” Josef Liman Michał Rozenfeld „Michał Biały” Abram Stolak Dow Szniper Janek Szwarcfus „Janek Biały” Juda Wengrower „Węgrower”	Menachem Bigielman „Bejgelman” Sewek Duński Jechiel Górny „Jur” Adolf Hochberg Lejb Jaszyński „Jasiński” Bronka Manulak/Manelak/Manalek Lejb Roztowski Szlamek Szuster Pnina Zandman	Simcha Rotem „Kazik” Tadek Szejngut Władysław Gaik „Krzaczek” Rysiek Moselman Jurek Zołotow Wacek

Aby podkreślić historyczny kontekst tego miejsca, zastosowano rozwiązanie architektoniczne podobne do tego, które można znaleźć przy upamiętnieniu z okresu powstania warszawskiego na placu Krasińskich w Warszawie. Tablice pamiątkowe przedłużają się w kierunku linii naniesionej na chodniku, która zbiegają się przy włazie na jezdni ulicy Prostej, którym to właśnie 10 maja 1943 roku wyszli z kanałów żydowscy bojowcy.

Uroczystość odsłonięcia pomnika miała miejsce 13 maja 2010 roku, w której uczestniczyli ostatni żyjący uczestnicy wydarzeń z 1943 roku – Symcha Ratajzer-Rotem oraz Pnina Grynszpan-Frymer. Natomiast 18 kwietnia 2013 roku, w przeddzień 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim, przy pomniku odsłonięto tablicę upamiętniającą kanalarzy Wacława Śledziewskiego i Czesława Wojciechowskiego. Pomnik powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Dokumentacji i Upowszechniania Dorobku Kultury Żydów Europy Środkowej i Wschodniej „Pamięć Diaspory”.

---

Oceń: Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego

---