Katedra Świętego Ducha w Warszawie

---

Historia

Niejasności dotyczące okoliczności powstania

Obecnie istniejąca katedra polskokatolicka, zbudowana pierwotnie jako cerkiew wojskowa, ma złożoną historię oraz przedmiotowe kwestie związane z jej powstaniem. W literaturze przedmiotu pojawiają się różne opinie na temat daty jej wzniesienia oraz patrona, którego nosiła. Zgodnie z badaniami Piotra Paszkiewicza, obiekt został zrealizowany w 1867 roku, przy czym jego architektura była dziełem Teodora Kozłowskiego, a świętą patronką cerkwi miała być św. Olga. Paszkiewicz argumentuje, że budowla ta była częścią większego projektu rosyjskich władz, który obejmował osiem lat budowy monumentalnych świątyń prawosławnych w zaborze rosyjskim w celu umocnienia rosyjskich wpływów.

Podobny pogląd wyrażają Henryk Sienkiewicz oraz Renata Popkowicz-Tajchert, którzy także wskazują, że cerkiew mogła służyć pułkowi jeździeckiemu armii rosyjskiej. Przeciwnego zdania jest Kirył Sokoł, autor książki „Russkaja Warszawa”, który przypisuje powstanie katedry Lejb-Gwardyjskiemu Pułkowi Ułanów Jego Cesarskiej Mości, twierdząc, że budowa miała miejsce w latach 1903-1906, a patronem cerkwi był św. Martynian. Sokoł podaje także nazwisko Leontija Benois jako projektanta oraz Piotra Feddersa jako nadzorującego budowę. Jako datę poświęcenia katedry Sokoł podaje 4 listopada 1906 roku, a jego opinia zyskuje poparcie od Ryszarda Mączewskiego.

Mączewski podkreśla, że nawiązuje to do dokumentów komisji magistratu Warszawy, która po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rozważała przyszłość obiektów sakralnych, których historia wiązała się z panowaniem rosyjskim, oraz analizowała wcześniejsze dokumenty związane z rosyjskim kompleksem koszarowym w rejonie Łazienek. Dodatkowo, autor zwraca uwagę na to, że święto wspomnienia św. Martyniana zbiegło się z obchodami pułkowymi we wspomnianym pułku.

Sokoł oraz Mączewski wskazują, że istniała również wcześniejsza cerkiew pod wezwaniem św. Olgi, zlokalizowana w rejonie ulic 29 Listopada, Suligowskiego oraz Podchorążych, którą zniszczono po roku 1915.

Osobny artykuł jw. „Cerkiew św. Olgi w Warszawie”.

Cerkiew

Koszt budowy katedry wyniósł łącznie 76 tys. rubli, z czego znaczną część stanowiła dotacja państwowa, reszta zaś pochodziła z prywatnych darowizn. Katedra mogła pomieścić do 800 wiernych. W monografii rosyjskich świątyń wojskowych, opublikowanej w 1913 roku w Piatigorsku, pojawił się opis tego obiektu, który brzmiał następująco:

swoją architekturą przypominała dawne drewniane cerkwie nowogrodzkie i składała się z wysokiej centralnej części na planie krzyża, z typowymi nowogrodzkimi frontami. Zachodnia część krzyża w dolnej części służy za wejście główne, a w górnej za chór; we wschodniej części znajduje się ołtarz, otoczony półokrągłą absydą z pięcioma oknami.

Po roku 1915, kiedy jednostka wojskowa, która sprawowała opiekę nad cerkwią, opuściła Warszawę, budynek przez cztery lata stał nieużywany. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wiele świątyń, w tym również te wybudowane przez Rosjan, uznano za symbole obcego panowania i zniszczono. Niemniej jednak, komisja magistratu warszawskiego, pod przewodnictwem prof. Mikołaja Tołwińskiego, rekomendowała alternatywne wykorzystanie obiektu:

sprawa cerkwi przy ul. Agrykola wymaga szczegółowego rozpatrzenia. Wzniesiona w stylu romańsko-bizantyjskim, z bardzo pięknym ugrupowaniem brył, starannie opracowana i wykończona, po dokonaniu niewielkich przeróbek mogłaby służyć na kościół.

Sugestia ta doczekała się realizacji. Henryk Sienkiewicz wskazuje, że spośród wszystkich cerkwi wzniesionych przez rosyjskie władze, ta świątynia zachowała najwięcej oryginalnych cech architektury cerkiewnej. Warto również dodać, że wokół budynku przetrwał niewielki teren zielony z przykładami robinii oraz platanu, który urządzili budowniczowie.

Kościół

Dawna cerkiew wojskowa została przekazana Kościołowi katolickiemu, celem utworzenia kościoła garnizonowego 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Od roku 1945, świątynia przeszła pod zarząd Kościoła Polskokatolickiego i obecnie nosi wezwanie Świętego Ducha, pełniąc funkcję katedry. Nawiązując do przedwojennych tradycji, w pierwszą niedzielę po 10 grudnia odbywają się coroczne nabożeństwa w intencji poległych szwoleżerów.

W roku 1981, katedra została wpisana do rejestru zabytków.

Architektura

Wygląd zewnętrzny

Katedra świętego Ducha jest zbudowana na planie greckiego krzyża, co nadaje jej unikalny kształt, a jej orientacja wzmacnia sacralny charakter obiektu. W punkcie, w którym ramiona krzyża się krzyżują, znajduje się ośmioboczny bęben, na szczycie którego wznosi się nieznaczna latarnia. Sama świątynia to solidna konstrukcja z czterema przybudówkami usytuowanymi w jej narożach, przykryta typowym, dwuspadowym dachem. Wejście do świątyni jest sygnowane trójkątnym frontonem. Zgodnie z analizą Kiryła Sokoła, na bębnie pierwotnie istniała kopuła, która została zdemontowana po 1919 roku i zastąpiona latarnią z krzyżem łacińskim. Zauważa się również, że w sąsiedztwie katedry odnotowano istnienie wolno stojącej dzwonnicy, która również została rozebrana w wyniku przejęcia obiektu przez Kościół katolicki.

Architektura tego miejsca czerpała natchnienie z wczesnochrześcijańskich świątyń greckich, a pokazuje to także styl neoromański. Piotr Paszkiewicz zauważa, że charakterystycznym elementem, nawiązującym do tego stylu, jest skromny układ głównego wejścia, które opiera się na niewielkiej liczbie półkolumn oraz zastosowanie pseudotriforiów. Z kolei absyda świątyni zdobiona jest pojedynczą półkolumną, na głowicy której znajdują się dekoracje o roślinnych motywach. Cała bryła katedry jest dość oszczędnie ozdobiona, a jedynym zachowanym elementem zewnętrznej dekoracji jest mozaika-Mandylion, umiejscowiona nad bocznym wejściem.

Wnętrze

W dawnych czasach wnętrze świątyni wzbogacał dwurzędowy ikonostas z ikonami malowanymi przez artystę znanego jako Karelin. Freski, które zdobiły ściany cerkwi, były dziełem malarza Charłamowa. Jak twierdzi Renata Popkowicz-Tajchert, polichromie w tym obiekcie zachowały elementy stylu secesyjnego. Jedynym znanym wizerunkiem czczonym w świątyni była ikona św. Martyniana, umieszczona w srebrnej ryzie, wykonanej z metalu zdobytego podczas wojen 1812 roku. W katedrze znajdowały się również cenne egzemplarze Ewangelii oraz mały krzyż z 1812 roku.

Henryk Sienkiewicz wspomina, że w przestrzeni katedry zachowało się szereg oryginalnych elementów, które wzniesiono równocześnie z budynkiem, jak na przykład marmurowy ołtarz, fragmenty stolarki, elementy fresków z roślinnymi ornamentami oraz ambonę. Z późniejszych czasów pochodzi obraz przedstawiający Chrystusa z płonącą Warszawą w tle, a także epitafia związane z 1 Pułkiem Szwoleżerów. Nowsze dzieła, które wciąż zdobią wnętrze, to witraże umieszczone w oknach.

---

Oceń: Katedra Świętego Ducha w Warszawie

---