Tomasz Szarota

---

Życiorys

Tomasz Szarota to postać niezwykle interesująca, której życiorys jest nierozerwalnie związany z historią Polski. Urodził się jako syn Rafała Marcelego Blütha oraz Elidy Marii Szaroty, co już w pierwszym etapie jego życia wiązało go z wieloma wpływowymi postaciami oraz wydarzeniami. Jego ojciec, sowietolog, publicysta katolicki oraz historyk literatury, został rozstrzelany przez niemieckich okupantów w listopadzie 1939 roku, a sam Tomasz przyszedł na świat zaledwie kilka tygodni po tej tragicznej śmierci.

Ukończył XIV Liceum Ogólnokształcące im. Klementa Gottwalda w Warszawie w roku 1957, a następnie poprzez lata 1957-1962 kontynuował swoją edukację na Uniwersytecie Warszawskim. Jego praca magisterska, traktująca o Dziejach Dyrekcji Białych w powstaniu styczniowym, została napisana pod mentorską opieką Stefana Kieniewicza i zyskała niezwykle prestiżową nagrodę im. Emila Kipy za najlepszą pracę magisterską w danym roku.

W 1962 roku związał się z Instytutem Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, gdzie w 1966 roku obronił pracę doktorską na temat powojennego osadnictwa polskiego na Dolnym Śląsku, a w 1978 uzyskał stopień doktora habilitowanego, opierając się na poszerzonej monografii dotyczącej życia codziennego w okupowanej Warszawie. W 1985 roku przyznano mu tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1991 roku został profesorem zwyczajnym oraz kierownikiem Pracowni Dziejów Polski po 1945 roku, którą zarządzał aż do 2010 roku.

W 1998 roku Szarota miał zaszczyt pełnić rolę wykładowcy (ang. visiting fellow) w Instytucie Nauk o Człowieku w Wiedniu, a swoją działalność naukową wzbogacił o stypendia naukowe w Niemczech, Francji oraz Belgii, w tym stypendium Fundacji Humboldta. Jego badania koncentrują się na historii XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem niemieckiej okupacji oraz ruchu oporu podczas II wojny światowej. Interesuje się również codziennym życiem w trzech okupowanych miastach oraz narodowymi stereotypami i ich przedstawieniem w źródłach historycznych.

W latach 2006-2018 Tomasz Szarota był członkiem Rady Naukowej Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie. Zasiadał w Kolegium Programowym Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku w latach 2009-2017 oraz był członkiem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa od 2013 do 2020 roku. Od 2016 roku zasiada w Radzie Naukowej Polskiego Słownika Biograficznego, a niedawno został też powołany do Rady Muzeum przy Muzeum Historii Polski w Warszawie.

W ciągu swojej kariery przewodniczył jury Nagrody „Klio” dla Wydawców Książki Historycznej w latach 1996-2023 oraz Nagrody im. Tomasza Strzembosza w latach 2010-2024. Uczestniczył także w pracach jury Nagrody im. Władysława Pobóg-Malinowskiego. Przez dwa dziesięciolecia, od 2003 do 2023 roku, pełnił rolę redaktora naczelnego wydawnictwa ciągłego „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały”.

Tomasz Szarota jest członkiem ZAiKS oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Publikował w różnych czasopismach, takich jak „Dzieje Najnowsze”, „Kwartalnik Historyczny”, „Przegląd Historyczny” oraz „Polityka”. Działał również jako konsultant historyczny przy produkcji kilku polskich filmów, co podkreśla jego znaczący wpływ na popularyzację wiedzy o historii Polski.

Życie prywatne

Tomasz Szarota jest żonaty od 1962 roku z historyczką, Anną, która jest córką wybitnego prof. Tadeusza Manteuffla. Z tego małżeństwa pochodzi syn Piotr, ur. w 1966 roku, który jest psychologiem oraz kulturoznawcą. Aktualnie jest profesorem w Instytucie Psychologii PAN.

Rodzina mieszka w Warszawie.

Publikacje

Oto przegląd publikacji, które autor Tomasz Szarota miał przyjemność wydać w ciągu swojej kariery. Pierwsza z nich, zatytułowana Osadnictwo miejskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, została wydana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich w 1969 roku w Wrocławiu.

Dalsza część jego dorobku obejmuje Okupowanej Warszawy dzień powszedni, publikację autorstwa Czytelnika, która weszła na rynek w Warszawie w latach 1973, 1978, 1988 oraz 2010, a także doczekała się tłumaczenia na niemiecki: Warschau unter dem Hakenkreuz. Leben und Alltag im besetzten Warschau 1.10.1939 bis 31.7.1944, przekład autorstwa Claudii Makowskiej i Ryszarda Makowskiego, wydanie w Schöningh Verlag w Paderborn w 1985 roku.

Wśród jego osiągnięć znajduje się stosunkowo wczesna praca, zatytułowana Stefan Rowecki „Grot”, wydana przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe w Warszawie w latach 1983 i 1985.

Niemiecki Michel. Dzieje narodowego symbolu i stereotypu to kolejna ważna publikacja, również opublikowana przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe w 1988 roku, z tłumaczeniem na niemiecki, dostępnym pod tytułem Der deutsche Michel. Die Geschichte eines nationalen Symbols und Autostereotyps, przekład: Kordula Zentgraf-Zubrzycka, wydany przez Fibre w 1998 roku.

W 1994 roku Szarota wydał książkę V – jak zwycięstwo. Symbole, znaki, demonstracje patriotyczne walczącej Europy 1939–1945, która ukazała się dzięki Wydawnictwom Szkolnym i Pedagogicznym.

Z pomocą Państwowego Instytutu Wydawniczego w Warszawie Szarota wydał publikację Życie codzienne w stolicach okupowanej Europy. Szkice historyczne. Kronika wydarzeń w 1995 roku.

Ponadto napisał książkę Niemcy i Polacy. Wzajemne postrzeganie i stereotypy, która była wydawana przez Wydawnictwo Naukowe PWN w 1996 roku. W 2000 roku opublikował U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie w wydawnictwie Sic!, a w 2001 roku ukazało się rozszerzone wydanie tej książki. Tłumaczenie angielskie, zatytułowane On the Threshold of the Holocaust. Anti-Jewish Riots and Pogroms in Occupied Europe, ukazało się w 2015 roku nakładem Peter Lang.

Kolejną współautorską pracą Szaroty jest Der Beginn der Vernichtung. Zum Mord an den Juden in Jedwabne und Umgebung im Sommer 1941, opublikowana w 2004 roku przez fibre Verlag, we współpracy z Edmundem Dmitrówem oraz Pawłem Machacewiczem.

Późniejsze wydania obejmują Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji, które ukazały się w Oficynie Wydawniczej „Rytm” w 2007 roku oraz Die Deutschen in den Augen der Polen während des Zweiten Weltkrieges, wydane przez Fundację Polsko-Niemieckie Pojednanie w 2009 roku.

W 2010 roku zwrócił uwagę na Stereotype und Konflikte. Historische Studien zu den deutsch-polnischen Beziehungen, wydane przez fibre Verlag z Osnabrücka. W 2014 roku był współautorem leksykonu Warszawa walczy 1939−1945, a jego ostatnie publikacje to Tajemnica śmierci Stefana Starzyńskiego z 2020 i Zapomniana egzekucja. Natolin, listopad 1939 z 2021 roku, obie wydane przez Wydawnictwo Bellona, a także Prekursorka „małego sabotażu”. Elżbieta Zahorska (1915−1939), która miała premierę w 2022 roku.

Opracowania i inne prace redakcyjne

Wśród wieloletnich dokonań redakcyjnych Tomasza Szaroty znajduje się szereg istotnych opracowań, które przyczyniły się do różnych dziedzin badań historycznych. Oto niektóre z nich:

• Wieś polska 1939–1948: materiały konkursowe [t. I–IV] (współautor; razem z Krystyną Kersten), Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Zakład Historii Polski Ludowej – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967–1971,
• Telesfor Szpadkowski, Zapiski warszawskie: dziennik gimnazjalisty 1836–1839; Wspomnienia o Radzie Miejskiej 1861–1863 (współautor; razem z Anną Szarotą), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1969,
• Franz Blättler (właściwie Franz Mawick), Warszawa 1942: zapiski szofera szwajcarskiej misji lekarskiej (autor), przekład: Krzysztof Bartos, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, ISBN 83-01-02046-6,
• Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego: wrzesień 1939 – styczeń 1943 (konsultant historyczny; wstęp i redakcja Artur Eisenbach; przekład z jidysz Adam Rutkowski, fragmenty „Sylwetek” przekład Michał Friedman), Czytelnik, Warszawa 1983, 1988, ISBN 83-07-00879-4,
• Kazimierz Gorzkowski, Kroniki Andrzeja. Zapiski z podziemia 1939–1940 (opracowanie do druku, wstęp i przypisy), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, ISBN 83-01-06438-2,
• Kazimierz Leski, Życie niewłaściwie urozmaicone: wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK (autor przedmowy), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, ISBN 83-01-08351-4,
• Komunizm: ideologia, system, ludzie. Księga ofiarowana prof. Krystynie Kersten (autor opracowania), Neriton – Instytut Historii PAN, Warszawa 2001, ISBN 83-86842-87-3,
• Generał Stefan Rowecki „Grot” w relacjach i w pamięci zbiorowej (współautor przygotowania do druku; wspólnie z Andrzejem K. Kunertem), Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej – Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2003, ISBN 83-7399-033-X; 2004,
• Krystyna Kersten, Pisma rozproszone (współautor wyboru i przygotowania do druku, wspólnie z Dariuszem Libionką), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-7441-227-5,
• Edward Kossoy, Na marginesie… (autor wstępu), Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2006, ISBN 83-7453-677-2,
• Antoni Sobański, Cywil w Berlinie (autor opracowania, wstępu i przypisów), Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, ISBN 83-88807-91-9; przekład niemiecki: Nachrichten aus Berlin 1933–1936; przekład Barbara Kulińska-Krautmann; Parthas, Berlin 2007, ISBN 978-3-86601-737-5,
• Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami (redakcja, wspólnie z Wojciechem Materskim, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009, ISBN 978-83-7629-067-6,
• Major Zdzisław Żórawski, Dziennik obrońcy Warszawy (autor opracowania, wstępu i przypisów), Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2011, ISBN 978-83-7399-476-8,
• Zygmunt Nowakowski, Za zamkniętymi drzwiami. Wstrząsający reportaż z Niemiec 1933 (autor opracowania, wstępu i przypisów), Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2014, ISBN 978-83-11-13157-6.

Ordery i odznaczenia

Tomasz Szarota ma zaszczyt posiadania wielu odznaczeń oraz wyróżnień. Oto niektóre z nich:

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 28 lipca 2006 roku,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 18 lutego 2003 roku,
• Medal „Pro Patria”, otrzymany w 2012 roku.

Nagrody i wyróżnienia

Tomasz Szarota, znany ze swojej wybitnej działalności naukowej, zdobył szereg prestiżowych nagród i wyróżnień, które doceniają jego wkład w historię i kulturę. Oto niektóre z najważniejszych:

• Nagroda im. Wincentego Rzymowskiego (1970),
• Nagrody tygodnika „Polityka” w latach (1970, 1972, 1975, 1979, 2001),
• Nagroda Sekretarza Naukowego PAN w latach (1975, 1989),
• Wyróżnienie Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce (1984),
• Nagroda Ministra Edukacji Narodowej i Dyrektora Instytutu Zachodniego (1989),
• Nagroda „Klio” (1995),
• Nominacje do Nagrody Literackiej Nike (2001), Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego (2009) oraz Nagrody im. Jerzego Giedroycia (2009),
• Doktor honoris causa Uniwersytetu Opolskiego (2017),
• Nagroda im. Karola Małcużyńskiego (2021).

Warto również wspomnieć, że w 70. rocznicę urodzin Tomasz Szarota otrzymał dedykowaną mu publikację, zatytułowaną „Niepiękny wiek XX”, wydaną przez Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie w 2010 roku (ISBN 978-83-7629-148-2).

---

Oceń: Tomasz Szarota

---