Tadeusz Banachiewicz

---

Życiorys

Tadeusz Banachiewicz przyszedł na świat w 1882 roku w stolicy Polski, Warszawie. Pochodził z rodziny Artura i Zofii z Rzeszotarskich. Jego starszy brat, Ignacy Banachiewicz, był inżynierem i miał istotny wpływ na rozwój rodziny. W 1900 roku Tadeusz zakończył naukę w V Gimnazjum w Warszawie, zdobywając srebrny medal za swoje wyjątkowe osiągnięcia учебie.

Ten sam rok zaowocował również rozpoczęciem przez niego studiow na Wydziale Matematyki i Fizyki Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie już w 1903 roku opublikował swoją pierwszą pracę naukową w prestiżowym czasopiśmie „Astronomische Nachrichten”, dotyczącej matematycznego opracowania obserwacji zakrycia gwiazdy przez Jowisza. Jego studia zakończyły się w 1904 roku, kiedy to zdobył nagrodę w postaci złotego medalu za pracę na temat precyzyjnych pomiarów astrometrycznych przeprowadzanych heliometrem w sławnym obserwatorium w Pułkowie.

Banachiewicz był jednym z założycieli Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie, gdzie pracował jako wykładowca astronomii w latach 1905–1910, piastując również funkcję sekretarza. W 1906 roku udał się do Getyngi, gdzie miał przyjemność studiować astrofizykę pod okiem wybitnego Karla Schwarzschilda. Następne lata, od 1907 do 1915, spędził w Pułkowie, Warszawie oraz w obserwatorium Engelhardta k. Kazania. W 1910 roku obronił doktorat, a w 1915 roku przedstawił swoją rozprawę habilitacyjną na uniwersytecie w Kazaniu, którą obronił w listopadzie w Dorpacie (dzisiejsze Tartu).

Pomiędzy 1915 a 1918 rokiem Banachiewicz zajmował różne stanowiska na tym uniwersytecie: asystenta, docenta etatowego, profesora nadzwyczajnego (od 1918) oraz dyrektora Obserwatorium. W maju 1918 roku otrzymał zaproszenie do objęcia profesury astronomii na Uniwersytecie Jagiellońskim, które objął w marcu następnego roku. Jego działalność w Krakowie trwała aż do 1954 roku, z przerwą na okres wojny. W tym czasie był także dyrektorem obserwatorium astronomicznego UJ, gdzie wprowadził systematyczne obserwacje gwiazd zmiennych zaćmieniowych.

W 1922 roku z jego inicjatywy zbudowano stację astronomiczną na Łysinie, która później została nazwana Lubomir. Niestety, w 1944 roku została ona zniszczona przez Niemców. W tym samym roku, 1927, wynalazł chronokinematograf, aparat do precyzyjnych obserwacji całkowitych zaćmień Słońca, wykorzystując go podczas ekspedycji do Szwecji oraz w kolejnych wyprawach do USA w 1932 roku i do Grecji, Japonii oraz Syberii w 1936 roku.

17 marca 1931 roku Banachiewicz poślubił malarkę i poetkę Laurę (Larysę) Sołłohub, która niestety zmarła 28 maja 1945 roku. Ich małżeństwo nie doczekało się potomstwa, a imienia żony użyto do nazwania planetoidy (1287) Lorcia. Od 1932 roku prowadził zapiski w dzienniku zatytułowanym Notaty codzienne.

6 listopada 1939 roku, w ramach akcji Sonderaktion Krakau, Banachiewicz, razem z wieloma innymi profesorami, został aresztowany przez Niemców i uwięziony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Po trzech miesiącach udało mu się powrócić do Krakowa, gdzie wznowił wykłady w krakowskim obserwatorium, które otrzymało wtedy nową nazwę „Krakauer Sternwarte”. Po przybyciu Kurta Waltera, nowego zarządcy obserwatoriów w Generalnym Gubernatorstwie, Banachiewicz został obniżony do rangi zastępcy dyrektora. Mimo trudnych czasów, prowadził tajne zebrania naukowe.

Po zakończeniu II wojny światowej, Banachiewicz powrócił na swoje dawne stanowisko, dodatkowo obejmując profesurę geodezji wyższej oraz astronomii na Akademii Górniczo-Hutniczej (1945–1951). W 1952 roku został członkiem nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk. W 1953 roku udało mu się uzyskać zezwolenie na zaadoptowanie dawnego fortu (Fort Skała) na podmiejską stację obserwacyjną, która dziś jest główną siedzibą krakowskiego obserwatorium.

Banachiewicz zmarł 17 listopada 1954 roku po krótkiej chorobie. Dzięki staraniom swojego ucznia i współpracownika, doc. Kazimierza Kordylewskiego, został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie.

Osiągnięcia naukowe

Tadeusz Banachiewicz był wybitnym naukowcem, którego wpływ na astronomię i pokrewne dziedziny jest nie do przecenienia. W swej karierze naukowej stał się członkiem wielu prestiżowych organizacji, w tym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w 1908 roku, Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) w 1920 oraz Polskiej Akademii Nauk w 1952 roku. W latach 1932–1938 sprawował również funkcję wiceprezesa Międzynarodowej Unii Astronomicznej.

Jego działalność naukowa obejmowała wiele aspektów, w tym prace z zakresu matematyki, astrometrii, mechaniki nieba, astrofizyki oraz geodezji. W późniejszych latach życia Banachiewicz zajął się również przełomowymi badaniami w dziedzinie radioastronomii.

Do jego znaczących osiągnięć należy opracowanie krakowianów w 1925 roku, które stanowiły specjalny rodzaj macierzy wykorzystywanych w geodezji oraz mechanice nieba. Rozwiązania te znacząco ułatwiły obliczenia w czasach, gdy do dyspozycji były jedynie ręczne arytmometry. Innym jego istotnym osiągnięciem było zaprezentowanie obliczeń orbity Plutona 1 marca 1931 roku, dotyczącej planety karłowatej odkrytej przez amerykańskiego astronom Clyde’a Tombaugha w lutym 1930 roku. W latach 1910–1915 Banachiewicz prowadził badania zjawiska libracji Księżyca.

Banachiewicz był również autorem ponad 230 publikacji naukowych, co potwierdza jego zaangażowanie w rozwój wiedzy naukowej. W uznaniu jego dorobku otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego w 1929 roku, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1936 roku oraz Uniwersytetu Sofijskiego w 1948 roku.

Ordery i odznaczenia

Tadeusz Banachiewicz, wybitny polski astronom, otrzymał szereg wyróżnień i odznaczeń za swoje znaczące osiągnięcia w dziedzinie nauki oraz służby publicznej.

• Order Sztandaru Pracy I klasy, przyznany 4 lutego 1954,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, który otrzymał 27 listopada 1929,
• Brązowy Medal za Długoletnią Służbę, przyznany w 1938,
• Krzyż Komandorski Orderu Białej Róży Finlandii, nadany w 1926 roku, w Finlandii.

Obiekty astronomiczne związane z Banachiewiczem

Na cześć Tadeusza Banachiewicza nadano kilka ważnych obiektów astronomicznych, które noszą jego nazwisko. Można do nich zaliczyć:

• krater Banachiewicz o średnicy 92 km, znajdujący się na Księżycu (5,2°N, 80,1°E),
• planetoida (1286) Banachiewicza,
• planetoida (1287) Lorcia, której nazwa pochodzi od zdrobnienia imienia jego żony.

---

Oceń: Tadeusz Banachiewicz

---