Stefan Amsterdamski

---

Życiorys

W 1959 roku Stefan Amsterdamski obronił swoją pracę doktorską na Uniwersytecie Warszawskim, a cztery lata później uzyskał habilitację. Swoją karierę zawodową oraz naukową rozpoczął jeszcze w okresie 1954–1968, pełniąc kolejno funkcje asystenta, adiunkta oraz docenta na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Łódzkiego. W ciągu swojej pracy miał również zaszczyt pełnić urząd dziekana tego wydziału przez dwa lata. Niestety, w wyniku antysemickiej kampanii po wydarzeniach marcowych w 1968 roku, został usunięty z uczelni.

Po wyjściu z uczelni, w 1970 roku, Amsterdamski podjął pracę jako docent w Instytucie Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. W 1989 roku otrzymał tytuł profesora, a dwa lata później rozpoczął pracę w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Znany był jako aktywny członek wielu stowarzyszeń, w tym Polskiego Towarzystwa Filozoficznego i Collegium Invisibile.

Jego zaangażowanie w działalność publiczną obejmowało również opozycyjną stronę, będąc m.in. jednym z założycieli oraz wykładowców w Towarzystwie Kursów Naukowych w latach 1978–1981, a także działając w podziemnym Społecznym Komitecie Nauki „Solidarność” pomiędzy 1983 a 1987 rokiem. Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku był internowany. W latach 1947–1968 był członkiem Polskiej Partii Robotniczej oraz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

W grudniu 1975 roku był jednym z sygnatariuszy protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (tzw. List 59). Dnia 20 sierpnia 1980 roku podpisał apel wystosowany przez 64 naukowców oraz pisarzy do władz komunistycznych, wzywając do dialogu z robotnikami strajkującymi. Od 1980 roku pełnił funkcję członka NSZZ „Solidarność” oraz uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu, w ramach podzespołu ds. nauki, oświaty i postępu technicznego.

Kiedy w 1989 roku powstał gabinet Tadeusza Mazowieckiego, Amsterdamski objął stanowisko podsekretarza stanu w Urzędzie Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń, a od stycznia do marca 1991 roku był tymczasowym kierownikiem tego urzędu, który wkrótce miał być zlikwidowany na rzecz utworzenia Komitetu Badań Naukowych.

Pod koniec swojego życia, od 1992 roku, był jedną z kluczowych postaci w organizacji oraz dyrektorem Szkoły Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, a również pracował jako wykładowca w Collegium Civitas. Po jego śmierci, Amsterdamski został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, w Alei Zasłużonych (kwatera 29A-tuje-11).

Koncepcja ideałów wiedzy – zarys stanowiska filozoficznego

Filozofia nauki rozwijana przez Amsterdamskiego można zaliczyć do nurtu historycznej filozofii nauki. W jego dysertacji znaczącą rolę odegrały dwie postaci: Karl Popper oraz Thomas Kuhn.

W odpowiedzi na podejście Kuhna, Stefan Amsterdamski wprowadził koncepcję ideałów nauki, mającą na celu ukazanie charakterystycznych momentów zachowań badaczy. Termin ten odnosi się do zestawu poglądów, które w danym okresie uznawane są za istotne w kontekście celów działań akademickich, a także wyznaczają metodologię oraz etos tych działań. Koncepcja ideału wiedzy traktowana jest jako consensus, w ramach którego podejmowane są naukowe badania jako rodzaj wiedzy, a nie tylko jako zestaw poglądów obowiązujących w określonej dziedzinie.

Amsterdamski twierdzi, że praktyka badawcza zainscenizowana w ramach paradygmatów nie osiąga statusu naukowości. Aby to się stało, potrzebne są szersze ideały wiedzy, które znajdują się na innym poziomie i stanowią ostateczną instancję oceny naukowości danego postępowania. Wzorce racjonalnego postępowania badawczego, które są rekonstruowane przez szereg metodologii, wymuszane są przez zaakceptowane przez środowisko ideały wiedzy naukowej.

Te ideały mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania paradygmatów, w rzeczy samej kształtują ich finany kształt. Formułowanie norm w jakimkolwiek działaniu jest możliwe i sensowne wyłącznie wówczas, gdy jasno ustalone są cele, którym mają służyć te zasady. Z tego powodu każda metodologia, w sposób explicite lub implicite, zakłada istnienie pewnego ideału nauki, którego realizacji ma sprzyjać.

Refleksje nad nauką Amsterdamski podzielił na dwie podstawowe perspektywy:

• analizuje rolę aktualnie obowiązującego ideału nauki w kontekście kulturowym,
• wyznacza normy oraz poszukuje środków do realizacji danego ideału nauki, co zapewnia mu poprawne funkcjonowanie.

Filozofia w tym obszarze odgrywa niebagatelną rolę, gdyż formułując konkretne ideały nauki, ma znaczący wpływ na jej charakter. Kategoria ideału wiedzy staje się mostem łączącym myślenie filozoficzne z praktyką badawczą. Pojęcia uchwytne w filozofii mają zatem realny wpływ na rozwój wiedzy naukowej, ale nie w sposób bezpośredni; działają raczej poprzez ideały poznania, które uprzednio generują bezpośrednie normy obowiązujące w danej dziedzinie.

Ideały wiedzy spełniają szereg funkcji. Przede wszystkim wyznaczają zakres działalności naukowej oraz problemy badawcze, umożliwiając badaczom rozwiązanie nurtujących ich zagadnień. Dodatkowo, definiują etos naukowy, oparty na kilku zasadniczych normach takich, jak:

• bezinteresowne dążenie do prawdy,
• jawność wyników prac naukowych,
• uznanie, że wartość wyników jest niezależna od miejsca, czasu ich powstania oraz autorstwa,
• publikowanie wszelkich zastrzeżeń w wynikach badań dla szybkiej eliminacji błędów.

Ideały organizują również pracę badaczy oraz umożliwiają stworzenie wspólnoty naukowej. Stanowią one także współwyznacznik reguł metodologicznych niezbędnych do formułowania teorii, akceptacji bądź odrzucania twierdzeń oraz adekwatnego wyjaśniania pojawiających się zjawisk. Uznanie dla określonych reguł metodologicznych zawsze koreluje z akceptacją przez badaczy konkretnych przekonań ontologicznych oraz poznawczych, odnoszących się do struktury świata oraz metod jego poznawania.

Akceptacja społeczna pewnego ideału wiedzy opiera się na jego instytucjonalizacji i profesjonalizacji. Instytucjonalizacja polega na wpleceniu danej idei w określony system społeczny, uznając tę działalność za istotną dla społeczności oraz wytwarzając stosowne normy, które czuwają nad realizacją celów naukowych. Dzięki temu procesowi, działalność naukowa zyskuje status społeczny, który bez wątpienia jest kluczowy dla jej znaczenia. Profesjonalizacja ideału zapewnia kontynuację badań w ramach konkretnej dyscypliny. Stanowią ją procesy, które przemieniają prowadzone badania w publiczny obowiązek zawodowy.

Amsterdamski dostrzega, że poszukiwanie korzeni nauki na gruncie materiału historycznego bez odniesienia do jakiegokolwiek ideału wiedzy nie jest możliwe. Na przykład, osoba dostrzegająca naukę jako bezinteresowane dążenie do prawdy odnajdzie jej źródła przede wszystkim w kosmologicznych i filozoficznych dociekaniach starożytnych Greków. Natomiast ktoś, kto uznaje, że kluczowym aspektem wiedzy naukowej jest ścisłość matematyczna, będzie akcentował znaczenie matematycznych osiągnięć cywilizacji babilońskiej.

Ideał nauki, przekształcający się z pierwotnie nieprecyzyjnych działań do ogólnie akceptowanych, wymaga dwóch istotnych komponentów. Po pierwsze, powszechnego uznania za ważny i uniwersalny, oraz po drugie, zgodności z wartościami, które są już akceptowane przez daną grupę. W skrócie, według Amsterdamskiego, rozważania nad początkami nauki są możliwe jedynie z perspektywy ideału wiedzy, w ramach którego ta nauka funkcjonuje. Protoplastów nauk poszukuje się wyłącznie tam, gdzie sformułowane zostały ideały zbliżone do współczesnych.

Upadek ideału, według Amsterdamskiego, następuje w momencie wystąpienia kryzysu wiedzy, sytuacji, w której ideał przestaje być zgodny z niemalże utartym etosem naukowym. W takim przypadku prace w jego ramach nie spełniają ani nie odpowiadają możliwościom i funkcjom, które pierwotnie mu przypisano. Przemiany są inicjowane przez odchodzenie badaczy od powszechnie przyjętych zasad, co prowadzi do uznawania nowych. Istotne jest, że każda sytuacja kryzysowa jest zjawiskiem specyficznym dla konkretnego ideału, co oznacza brak jednolitego procesu, który można by odnieść do wszystkich przypadków.

Podsumowując, Amsterdamski dąży do szerszego zrozumienia rozwoju wiedzy naukowej niż to miało miejsce u Kuhna, starając się jednocześnie uwydatnić rolę filozofii w kształtowaniu wiedzy naukowej. Jego koncepcja ideałów wiedzy mieści się w normatywnej metodologii, a z drugiej strony wyraźnie odrzuca ponadczasowość jakichkolwiek metodologicznych nakazów. Nauka istnieje jedynie w tym znaczeniu, co w danym okresie uznawana jest za naukowe, czyli akceptowane przez grupę badawczą.

Wybrane publikacje

Oto wybór publikacji Stefana Amsterdamskiego, które znacząco wpłynęły na współczesną myśl filozoficzną.

• 1965: filozoficzne interpretacje pojęcia prawdopodobieństwa,
• 1974: między doświadczeniem a metafizyką,
• 1983: między historią a metodą,
• 1983: nauka a porządek świata.

---

Oceń: Stefan Amsterdamski

---