Roman Zambrowski

---

Życiorys

Roman Zambrowski przyszedł na świat w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jego rodzice to Beniamin i Chaja (Bolesław i Helena) Krajkieman. Przed 1939 rokiem w dokumentach historycznych pojawiał się pod imieniem Rachmil. Nazwisko Zambrowski, które nosił, było dziedziczone przez jego przodków, sięgających aż do prapradziada Romana – Jankiela, pochodzącego z miasta o tej samej nazwie. Ojciec Romana, księgowy w branży tekstylnej, zdecydował się na emigrację do Stanów Zjednoczonych przed wybuchem I wojny światowej, w efekcie zostawiając rodzinę.

Przez wiele lat Roman Zambrowski wychowywał się pod opieką religijnego dziadka. Przez dziewięć miesięcy, do początku 1919 roku, przebywał w szpitalu w towarzystwie Polaków. To doświadczenie spowodowało, że język polski wypierał u niego jidysz. Po opuszczeniu szpitala zamieszkał razem z matką i siostrą przy ulicy Pawiej 28, gdzie znajdowało się sąsiedztwo znanego więzienia Pawiak. Do 1939 roku Zambrowski identyfikował się jako Polak pochodzenia żydowskiego.

W okresie II Rzeczypospolitej zaangażował się w aktywność komunistyczną. Od 1924 roku był członkiem Związku Młodzieży Komunistycznej. W dniu 16 października 1925 został aresztowany przez policję, gdyż w jego mieszkaniu znaleziono archiwum Komitetu Centralnego ZMK. Rok później zasiadł w Komitecie Dzielnicowym ZMK warszawskiej Pragi. Według relacji jego syna, Antoniego Zambrowskiego, Roman nigdy nie współpracował z wywiadem radzieckim, a komunistów, którzy byli przeszkoleni w zakresie agenturalnym, traktował z pewnym dystansem, co spotyka się z sceptycyzmem Piotra Gontarczyka.

Od 1928 roku Roman przystąpił do Komunistycznej Partii Polski, a w latach 1930–1938 był członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznego Związku Młodzieży Polski. W 1932 roku wziął udział w ostatnim VI zjeździe KPP, a pomiędzy 1929 a 1931 rokiem był członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), gdzie studiował w Moskwie w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej. Po powrocie do Polski objął funkcję kierownika Sekretariatu Komitetu Centralnego Komunistycznego Związku Młodzieży Polski, którą pełnił do kwietnia 1936.

Zambrowski dwukrotnie przebywał w Moskwie jako przedstawiciel KC KZMP przy Komitecie Wykonawczym Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży. W 1936 roku został wezwany do Moskwy przez kierownictwo KMM, gdzie stawiał czoła licznym zarzutom. Odpowiedział na nie na specjalnych posiedzeniach Sekretariatu KMM, a także w formie wyjaśnień pisemnych. Samokrytyka, którą złożył, przyniosła rezultaty – w grudniu 1936 roku został odesłany do Polski do pracy partyjnej na szczeblu okręgowym, przez co uniknął aresztowań NKWD, które rozpoczęły się w styczniu 1937 roku.

W następnych miesiącach pełnił różne funkcje, w tym sekretarza Komitetu Okręgowego KPP w Radomiu i Łodzi, a potem członka egzekutywy Komitetu Warszawskiego KPP. Po rozwiązaniu KPP w 1938 roku, Zambrowski znalazł zatrudnienie w warsztacie ślusarskim. 26 marca 1939 roku został aresztowany przez Policję Państwową i osadzony w obozie w Berezie Kartuskiej na podstawie decyzji administracyjnej.

Po inwazji ZSRR na Polskę i ucieczce straży obozowej 18 września 1939 roku, Zambrowski zdołał wydostać się na wolność. Zgłosił się do tymczasowych władz sowieckich i od 27 września 1939 roku pracował jako tłumacz w grupie operacyjnej NKWD w Baranowiczach. Wspierał proces opracowywania przejętych archiwów Policji Państwowej oraz brał udział w przesłuchaniach aresztowanych Polaków. Od stycznia 1940 roku pełnił funkcję inspektora w Obwodowym Wydziale Oświaty Ludowej, a później został sekretarzem Zarządu Miasta Baranowicze.

Po ataku III Rzeszy na ZSRR 22 czerwca 1941 roku, Zambrowski został wcielony do oddziałów zapasowych Armii Czerwonej, gdzie po dwóch miesiącach zdemobilizowano go i skierowano na tyły. Pełnił rolę nauczyciela historii oraz dyrektora szkoły podstawowej w sowchozach obwodu kujbyszewskiego. Wydział Kadr Kominternu nie skorzystał z jego próśb o wykorzystywanie go w działalności politycznej. 18 maja 1943 roku został zmobilizowany do 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, gdzie pełnił funkcję zastępcy dowódcy 1 Batalionu Saperów do spraw oświatowych.

Wkrótce awansował na porucznika, a 15 września 1943 roku objął urząd szefa Wydziału Oświatowego tej dywizji. Uczestniczył w bitwie pod Lenino i 11 listopada 1943 roku awansował na kapitana. Na początku 1944 roku został zastępcą szefa Wydziału Polityczno-Wychowawczego 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a w kwietniu tego samego roku objął stanowisko zastępcy majora Mieczysława Mietkowskiego, szefa Zarządu Polityczno-Wychowawczego 1 Armii Polskiej w ZSRR. 2 maja 1944 roku awansowano go na majora, a 15 lipca tego roku powierzono mu obowiązki szefa Zarządu Polityczno-Wychowawczego 1 AP w ZSRR.

W sierpniu 1944 roku, Zambrowski został awansowany na podpułkownika, a 12 września tego roku oddelegowano go do dyspozycji Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej w Lublinie. 18 kwietnia 1945 roku uzyskał awans na pułkownika, a 23 października 1945 roku został zdemobilizowany. Od 1944 roku był członkiem PPR i pełnił kluczowe funkcje w Komitecie Centralnym tej partii w kolejnych latach.

W okresie 1944–1945 znajdował się na czołowej pozycji w Wydziale Organizacyjnym Komitetu Centralnego PPR, a także w KC, w Biurze Politycznym i w Biurze Organizacyjnym. Kierował infiltracją i przejmowaniem kontroli nad legalnie działającymi partiami. W czasu wyborów do Sejmu w 1947 roku dbał o zachowanie pozorów demokracji względem mocarstw zachodnich. Zasiadał w Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.

W 1948 roku przeszedł do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, gdzie do 1964 roku był członkiem Komitetu Centralnego, a także Biura Politycznego i Organizacyjnego. Współpracował ściśle z Władysławem Gomułką, a po jego aresztowaniu potępił go. Po przełomie w 1956 roku, początkowo sprzeciwiał się jego powrotowi na stanowisko I sekretarza, proponując Józefa Cyrankiewicza. Ostatecznie jednak poparł Gomułkę i razem prowadząc reformistyczną frakcję w PZPR, tracił jednak z czasem wpływy w partii.

W ciągu lat, zubożony rozczarowaniem systemem politycznym w Polsce, zaczął liberalizować swoje poglądy i postuluje zmniejszenie tempa inwestycji w przemysł ciężki. 6 kwietnia 1963 roku Zambrowski złożył rezygnację z funkcji członka Sekretariatu KC PZPR. Po oficjalnej rezygnacji z posady sekretarza i członka Biura Politycznego w lipcu 1963 roku, jego działalność w PZPR zakończyła się w czerwcu 1964 roku, gdy nie został wybrany na delegata na IV zjazd PZPR.

W latach 1945–1947 Roman pełnił funkcję w prezydium Krajowej Rady Narodowej, a następnie przewodniczył Komisji do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. W latach 1947–1955 zasiadał również wicemarszałkiem Sejmu Ustawodawczego i członkiem Rady Państwa. Na stałe związany był z polityką, jednak w 1968 roku, w związku z wydarzeniami marcowymi, został usunięty z partii i trafił na emeryturę.

W wyniku żydowskiego pochodzenia, Służba Bezpieczeństwa prowadziła działania w celu dyskredytacji Zambrowskiego poprzez ulotki oraz plakaty. W tym okresie Roman coraz bardziej krytycznie oceniał politykę PZPR, zarzucając jej tendencje nacjonalistyczne. Był żonaty z Hanną z domu Lutowicz (1907–1992), a ich syn, Antoni Zambrowski, był dziennikarzem, który żył w latach 1934–2019. Roman Zambrowski znalazł swoje miejsce wiecznego spoczynku na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera C 35-1-13).

Ordery i odznaczenia

Roman Zambrowski, w swoim bogatym życiu, zdobył wiele odznaczeń i wyróżnień, które świadczą o jego niezłomnej służbie i poświęceniu. Poniżej przedstawiamy listę jego zaszczytów:

• Order Sztandaru Pracy I klasy, przyznany w 1959 roku,
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, nadany 22 lipca 1947 roku,
• Srebrny Medal „Zasłużonym na Polu Chwały”, otrzymany 11 listopada 1943 roku,
• Medal za Warszawę 1939–1945, przyznany 17 stycznia 1946 roku,
• Order Czerwonej Gwiazdy, nadany przez ZSRR, 11 listopada 1943 roku.

---

Oceń: Roman Zambrowski

---