Robert Stiller

---

Życiorys

Robert Stiller przyszedł na świat w katolickiej rodzinie, będąc jednocześnie potomkiem polskich Żydów. Swoje dzieciństwo spędził na Białorusi, a okres okupacji doświadczył w Warszawie. W jego życiorysie istotną rolę odgrywa przynależność do Armii Krajowej. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1947 roku, postanowił odejść od katolicyzmu, w którym był wychowany, a w tym samym roku przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. W kolejnych latach pracował w wojsku, a w 1952 roku uzyskał dyplom na kierunku polonistyka, studiując jednocześnie slawistykę, dziennikarstwo, indologię i nordystykę w Reykjavíku.

Oprócz tłumaczeń Robert Stiller był autorem wielu książek oraz esejów o charakterze językoznawczym, a także sztuk teatralnych. Był współzałożycielem żydowskiej gminy reformowanej i odgrywał kluczową rolę w propagowaniu odrodzenia judaizmu reformowanego w Polsce. W latach 60. i 70. publikował swoje prace pod pseudonimami, takimi jak Tomasz Harasiuk, Jerzy Szperak, czy Józef Salmanowicz. Jednym z jego dzieł jest książka „Semantyka zbrodni”, w której poruszał temat propagandy dotyczącej zbrodni katyńskiej. Stiller jest również autorem wiersza pt. „Serce generała”, który opiewa postać Karola Świerczewskiego.

W okresie przełomu lat 80. i 90. XX wieku Stiller zyskał uznanie dzięki krótkiej serii artykułów o tematyce ezoterycznej, które były publikowane na łamach czasopisma „Mój Świat”. Wraz z filozofem i tłumaczem Jerzym Prokopiukiem, był współredaktorem pisma „Gnosis”. Dodatkowo, w „Literaturze na Świecie” zamieszczał artykuły w cyklu „Stół i nożyce”. W latach 1984-1986 pełnił funkcję kierownika wydawnictwa Rekontra, które działało poza cenzurą.

W 2001 roku Robert Stiller założył Żydowską Gminę Reformowaną, stając się jej przewodniczącym. Z kolei w 2002 roku objął stanowisko prezesa Stowarzyszenia Kultury Żydowskiej „Keszer”. Jego felietony były publikowane w takich tytułach jak „Trybuna”, „Najwyższy Czas!” oraz „Rzeczpospolita”, a ich zbiory znalazły się w dwutomowym wydaniu „Pokaż język!”.

W 2005 roku starał się o mandat poselski do Sejmu z ramienia Platformy Janusza Korwin-Mikkego. W dalszych latach był kustoszem Muzeum Azji i Pacyfiku oraz prowadził Studium Sztuki Przekładu w Warszawie. Deklarował znajomość ponad 30 języków, w tym angielskiego, niemieckiego, francuskiego, rosyjskiego, czeskiego, górnołużyckiego, dolnołużyckiego, ukraińskiego, białoruskiego, łaciny, niderlandzkiego, islandzkiego, szwedzkiego, hiszpańskiego, jidysz, hebrajskiego, greckiego, sanskrytu oraz kilku języków polinezyjskich.

Żoną Roberta Stillera była piosenkarka Nina Stiller. Na swoim koncie miał oszałamiającą liczbę 300 książek, w tym 30 dzieł oryginalnych. Stał się szczególnie znany dzięki cyklowi artykułów „Pokaż język!”, które były publikowane w różnych czasopismach, a następnie zebrane w formie książkowej.

Poglądy

W latach czterdziestych XX wieku Robert Stiller zaangażował się w działania lewicowe, stając się członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W wywiadzie udzielonym w 2001 roku zauważył, że jako pierwszy przedstawiciel świata literackiego odszedł od współpracy z działaczami tej partii. Z perspektywy jego doświadczeń, napotkał na sporą niechęć ze strony Związku Literatów Polskich oraz Ministerstwa Kultury i Sztuki, co stanowiło dla niego istotny temat do refleksji.

W 2001 roku, w kontekście swojej twórczości, poinformował, że po publikacji książki „Semantyka zbrodni” był przez cztery lata przedmiotem obserwacji ze strony Służby Bezpieczeństwa. Jego status w środowisku literackim był więc poddany bacznej analizie.

Robert Stiller był również zdeklarowanym feministą, co miało znaczący wpływ na jego twórczość oraz poglądy społeczne.

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL

W świetle zbioru dokumentów zgromadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej, które zostały opisane przez Joannę Siedlecką, autorkę pracy „Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów”, opublikowanej w 2009 roku, pojawia się kontrowersyjny temat dotyczący Roberta Stillera. Jak wynika z tych źródeł, w latach 1955-1981 pełnił on rolę tajnego współpracownika Służby Bezpieczeństwa, używając różnych pseudonimów takich jak „Kryspin”, „Stanisław Wisłocki”, „Literat” oraz „Tras”. Na swoim koncie pozostawił on aż 20 tomów donosów, w ramach swojej działalności rozpracowywał między innymi Związek Literatów, którego członkiem był od 1949 roku, a także zbiorowisko środowiska redakcyjnego miesięcznika „Kultura” oraz pisma „Zapis”.

W obronie swojego imienia Stiller odrzuca te oskarżenia, wskazując na nieprawdziwość zawartych w nich informacji, twierdzi także, że dokumenty Służby Bezpieczeństwa są sfałszowane. W odpowiedzi na te stwierdzenia, zapowiedział wytoczenie procesu przeciwko autorce wspomnianej książki. Jednakże, do grudnia 2014 roku nie doszło do żadnego formalnego postępowania sądowego w tej sprawie.

Wybrane przekłady

Robert Stiller jest znanym tłumaczem, który zdobył uznanie dzięki swoim przekładom dzieł wielu cenionych autorów. Jego osiągnięcia obejmują ważne pozycje w literaturze światowej.

• J.R.R. Tolkien
• – Potwory i krytycy (2010)
• Vladimir Nabokov
• – Lolita (1991)
• – Blady ogień (1994)
• Anthony Burgess
• – Człowiek z Nazaretu (1995, 2007)
• – Mechaniczna pomarańcza (1989, 1991, 1999, 2000, 2002, 2004)
• W przypadku tej powieści, Stiller zrealizował dwa różne warianty przekładu, coś, co wynikało z językowych aspektów oryginału, gdzie postacie posługiwały się angielskim dialektem z wtrętami z rosyjskiego. Polski przekład jest zgodny z tymi różnorodnymi wpływami, oferując wersje wzbogacone o wtręty angielskie (wersja A, znana jako Nakręcana pomarańcza) oraz rosyjskie (wersja R, 1991).
• W 2005 roku Stiller ogłosił zamiar przygotowania trzeciego wariantu tłumaczenia o tytule Sprężynowa pomarańcza, który miał być germanizowany. W 2016 roku zapowiedział zakończenie tego projektu do 2017 roku, niestety, z powodu jego przedwczesnej śmierci prace nie zostały ukończone.
• – Rozpustne nasienie (2003, 2013)
• – Rok 1985 (2004, wspólnie ze Zbigniewem Batko)
• Lewis Carroll
• – Alicja w Krainie Czarów (1986, 1990, 2008)
• – Po drugiej stronie lustra (1990)
• – Wyprawa na Żmirłacza (1982, 2003, 2005)
• – Żabrołaki
• Ian Fleming
• – Sam chciałeś te karty, czyli Casino Royale (1990)
• – Żyj i pozwól umrzeć (2008)
• – Moonraker (2008)
• – Diamenty są wieczne (2008)
• – Pozdrowienia z Rosji (2008)
• – Dr No (2008)
• – Goldfinger (2008)
• – Tylko dla twoich oczu (2008)
• – Operacja Piorun (2008)
• – Szpieg, który mnie kochał (pod nieprawidłowym tytułem zamiast Moja miłość to agent, 2008)
• – W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości (1994, 2008)
• – Żyje się tylko dwa razy (pod nieprawidłowym tytułem Żyjesz tylko dwa razy, 2008)
• Frank Norris
• – Ocean przyjdzie po Ciebie (1960)
• Esther Vilar
• – Amerykańska papieżyca (1995, 1996)
• – Matematyka Niny Gluckstein (1998)
• – Na dziewczęcej skórze (2009)
• Bertolt Brecht
• – Wybór utwór na wieczór literacki (1962)
• – Poezje wybrane (1980)
• – Songi (1983)
• – Baal (1985)
• – Opera za trzy grosze (1986)
• – Rekin zęby ma na wierzchu (1986)
• – Postylla domowa i inne wiersze (1988)
• Ron Hansen
• – Atticus (1999)
• Mitologie świata
• – Beowulf. Epos bohaterski (2010)
• – Gilgamesz. Epos starożytnego dwurzecza (1967) – (parafraza i kompilacja na podstawie różnojęzycznych przekładów)
• – Krymhilda (1974)
• Antologie
• – Antologia literatury malajskiej (1972)

Stiller przetłumaczył m.in. wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Strasna zaba”, które pojawiło się w „Literaturze na Świecie” w numerze 1/78 w 1981 roku. Pragmatyzm jego pracy obejmował tłumaczenie dzieł z języków takich jak angielski, niemiecki, francuski, szwedzki, rosyjski, malajski, hebrajski, jidysz, sanskryt, czeski oraz słowacki.

Tłumaczenia Stillera, takie jak te autorstwa Burgessa czy Carrolla, często wzbogacone są o artykuły analizujące stosowaną przez niego terminologię, neologizmy oraz specyfikę warsztatu tłumacza. Jednak przekłady Nabokova spotkały się z krytyką ze strony Michała Kłobukowskiego oraz Henryka Dasko, którzy także zajmowali się tłumaczeniem jego prac.

Twórczość własna

Robert Stiller jest autorem o niezwykle bogatej i różnorodnej twórczości, w której znajduje się wiele utworów literackich, zarówno prozatorskich, jak i poetyckich. Jego twórczość obejmuje liczne baśnie oraz zbiory wierszy, stanowiące ważny wkład w polską literaturę.

• Chomik – baśń o chomikach,
• Klatin brat Klatona (1964),
• Niewinny tygrys – baśnie indonezyjskie (1966),
• Córka długozębych (1970),
• Mały płowy rekin (1970),
• Narzeczony z morza (1971),
• Zardzewiały miecz (1977),
• Skamieniały statek (1967),
• Małpa i jej małżonek (1986),
• Lemie! po co umarłeś? (Kraków, 2006) – obszerne komentarze na temat twórczości Stanisława Lema,
• Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 111 innych językach (2001),
• Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 222 innych językach T. II (Kraków, 2013),
• Semantyka zbrodni. Nota katyńska z 25 kwietnia 1943 i sowiecki sposób myślenia (Kraków, 2007) – obszerna, logiczno-językowa analiza noty protestacyjnej wystosowanej przez rząd ZSRR w związku z odkryciem masowych grobów polskich oficerów w Katyniu (pod pseudonimem Tomasz Harasiuk),
• Żydowskie Abecadło twórców literatury polskiej, czyli Od A do Żet z prawa na lewo (Kraków, 2011),
• Abecadło żydowskich pisarzy z Polski, Wydawnictwo Vis-a-vis Etiuda (Kraków, 2015).

W zakresie poezji również znajduje się wiele znakomitych tworów:

• Zwierzydełka (Kraków 1977, Wrocław 2017),
• Listy do kochanki (1986),
• Pierwszy raz w życiu. Wiersze 1945-1950 (Warszawa, 1999),
• Romans archeologa (2000),
• Kto uderzy w gong (2003),
• Poetyka pierwszej dziewiątki (Katowice, 2009),
• Z czarnowłosych gwiazd (Warszawa, 2002).

W twórczości Stillera można odnaleźć bogactwo tematów i form, co czyni jego dzieła znakomitym przykładem różnorodności polskiej literatury. Każdy z utworów stanowi osobną opowieść lub refleksję, wpisując się w szerszy kontekst kulturowy.

Odznaczenia

Robert Stiller otrzymał szereg ważnych odznaczeń, które podkreślają jego znaczący wkład w kulturę i społeczeństwo. Wśród tych wyróżnień znajdują się:

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany w 2003 roku,
• Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, który otrzymał w 2007 roku.

---

Oceń: Robert Stiller

---