Józef Lejtes

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Józef Lejtes pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej. Był synem rosyjskich emigrantów – Mowszy (Mojżesza) i Mirki Pilin. W jego rodzinie było także troje rodzeństwa – brata i trzy siostry. W swojej młodości wychowywany był w duchu polskiego patriotyzmu, przychylnie nastawionego do postaci Józefa Piłsudskiego. Jego życie utkwiło w historii, gdyż w 1920 roku brał udział w bitwie warszawskiej. Po latach nauki w szkole muzycznej, podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie skoncentrował się na filozofii oraz chemii. Awans w branży kinematograficznej rozpoczął jako asystent znanego reżysera Manó Kertésza Kaminera, znanego także jako Michael Curtiz. Następnie miał okazję pracować z niemieckim reżyserem Robertem Wiene podczas produkcji filmu „Der Rosenkavalier”, opartego na operetce „Kawaler srebrnej róży” Richarda Straussa.

Twórczość filmowa

Pierwsze filmy (1928–1933)

Debiutancki film Lejtesa zatytułowany „Huragan” z 1928 roku, stworzony na podstawie scenariusza Jerzego Brauna, poruszał kwestie związane z powstaniem styczniowym. Dzieło to, mimo swoich technicznych niedociągnięć oraz manierystycznej gry aktorów, zyskało popularność w polskich kinach i było rozpowszechniane także za granicą. E. Gasiński określił debiut Lejtesa jako coś, co przewyższa „dotychczasowe polskie filmy”. W 1929 roku powstał kolejny film reżysera – „Z dnia na dzień”, będący adaptacją powieści Ferdynanda Goetela, ukazującą losy dwóch polskich żołnierzy podczas I wojny światowej, którzy walczyli po przeciwnych stronach barykady.

W 1931 roku, Lejtes zrealizował polską wersję językową dźwiękowego niemieckiego filmu „Ein Sturm über Zakopane”, znanego również jako „Burza nad Zakopanem”. Rok później zrealizował swój pierwszy film dźwiękowy „Dzikie pola”, w którym opowiadał historię grupy zdeprawowanych oficerów z interwencyjnych korpusów walczących z Rosją Sowiecką. Tylko jeden z nich, kadet Zbigniew Staniewicz, posiadał moralne wartości. Pomimo eksperymentów reżyserskich, takich jak zastąpienie profesjonalnych aktorów naturszczykami, film nie odniósł oczekiwanego sukcesu. Leszek Armatys i Wiesław Stradomski w retrospekcie stwierdzili, że „film okazał się nudny, pozbawiony dynamiki, dramaturgicznie zagmatwany”. Po II wojnie światowej kopia „Dzikich pól” została na zawsze utracona.

Lejtes próbował jeszcze raz zaskoczyć krytyków, biorąc się za realizację melodramatu „Pod Twoją obronę” (1933), w którym głównym bohaterem był pilot (Adam Brodzisz), poszukujący uzdrowienia w pielgrzymce na Jasną Górę. Niestety, jego nazwisko usunięto z czołówki w wyniku antysemickiej atmosfery, co sprawiło, że jako reżyser został przedstawiony Edward Puchalski. Z podobnym losem spotkał się film „Córka generała Pankratowa” (1934), który dotyczył rewolucji 1905 roku w Polsce, gdzie także zmieniono nazwisko reżysera na Mieczysława Znamierowskiego.

Filmy historyczne i pierwsze sukcesy (1934–1938)

Uznanie przyniosło Lejtesowi zrealizowanie „Młodego lasu” (1934), opartego na sztuce Jana Adolfa Hertza, w którym polscy uczniowie w czasach rewolucji 1905 roku postanawiają ogłosić strajk przeciwko carskiej oświacie. Film zaskoczył wysokimi walorami artystycznymi oraz dynamicznym montażem, a na ekranie zagrało wiele znanych aktorów, takich jak Michał Znicz oraz Kazimierz Junosza-Stępowski. „Młody las” zyskał uznanie na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie, zbierając pozytywne opinie od znanych krytyków, w tym Wsiewołoda Pudowkina i Grigorija Aleksandrowa. W 1935 roku powstał film dla dzieci „Dzień wielkiej przygody”, który otrzymał srebrny puchar na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji, podkreślano, że otwiera on nową erę w polskim kinie.

Następnym dziełem Lejtesa był film „Barbara Radziwiłłówna” (1936), którego temat oscylował wokół życia żony króla Zygmunta II Augusta. Film akcentował mit silnego państwa sanacyjnego, przekształcając konflikt między królem a zdominowanym przez szlachtę sejmem w alegorię starcia piłsudczyków z parlamentem. Krytyka koncentrowała się na jego niezgodności z ustaleniami historycznymi, ale z uznaniem przyjęto grę Leokadii Pancewiczowej, która, mimo wykreowania postaci Bony Sforzy jako cwaniaczki, dodała jej tragiczne rysy. Kolejnym filmem był „Róża” (1936), traktujący o rewolucji 1905 roku, który, chociaż obfitował w melodramatyczne wątki, wyróżniał się umiejętnym wykorzystaniem środków filmowych, takich jak Etiuda Rewolucyjna Chopina. Ostatnim historycznym filmem Lejtesa, zatytułowanym „Kościuszko pod Racławicami” (1938), traktował o insurekcji kościuszkowskiej. Premiera miała miejsce w 1937 roku, ale przeszkody cenzury oraz problemy przy produkcji, takie jak pożar w montażowni, doprowadziły do negatywnego odbioru tego tytułu.

Filmy obyczajowe (1937–1938)

W okresie tym, Lejtes odniósł sukces z dwoma filmami o tematyce obyczajowej. „Dziewczęta z Nowolipek” (1937), bazujące na powieści Poli Gojawiczyńskiej, ukazujące życie czwórki nastolatek, cieszyły się uznaniem dzięki wnikliwej obserwacji rzeczywistości oraz tematowi podwórka jako „teatru życia”. Krytycy chwalili film, a nawet Stefania Zahorska stwierdziła, że „film przerósł powieść”. Również „Granica” (1938), adaptacja powieści Zofii Nałkowskiej, zyskiwała na znaczeniu dzięki dramaturgicznie powiązanym wątkom, wiarygodnym obserwacjom i sytuacjom. W tym samym roku pojawiły się również „Sygnały” (1938), sensacyjny film opowiadający o młodej kobiecie związanej z przestępczością, która stara się zerwać z przeszłością. Główną bohaterkę, uratowaną przez człowieka morza (Jerzy Pichelski), przedstawiono jako „odważnego obrońcę prawa”. Lejtes pełnił jednocześnie rolę reżysera i dyrektora artystycznego filmów.

Na emigracji (po 1939)

W obliczu agresji III Rzeszy na Polskę, 13 września 1939 roku, Lejtes przekroczył granicę z Polską, docierając do Rumunii, a następnie Węgier, gdzie otrzymał pomoc od krewnych admirała Miklósa Horthyego. Po kilku miesiącach spędzonych we Włoszech, Lejtesowie w końcu emigracji do Palestyny, gdzie Józef Lejtes wstąpił do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, nagrywając w tym czasie film dla wojska „Od Ladrum do Gazali”. Niestety, większość jego rodziny została zamordowana w obozach zagłady. Po wojnie, Lejtes powrócił do Palestyny, gdzie zrealizował szereg długometrażowych filmów, takich jak „Dom mojego ojca” (1947) oraz „Wielka obietnica” (1947). Jednym z jego najbardziej docenianych filmów był „Wierne miasto” (The Faithful City, 1952), przedstawiający nauczyciela ocalałego z Zagłady, który pomaga osieroconej młodzieży żydowskiej stać się pełnoprawnymi obywatelami Izraela. Po tym, jak jego filmy odniosły sukces na emigracji, wyruszył do Stanów Zjednoczonych, gdzie okazało się, że jego dorobek był mało znany. W Ameryce Lejtes nabrał charakteru pracy przy telewizyjnych serialach, takich jak „Bonanza” czy „Alfred Hitchcock przedstawia”. Dopiero w 1968 roku wydał pierwszy amerykański film fabularny, „Fałszywego zabójcę”, lecz po utracie projektu filmowego „Raid on Rommel” porzucił karierę filmową na rzecz grafiki i malarstwa.

Styl filmowy i znaczenie

Józef Lejtes był artystą, którego twórczość odznaczała się znacznym wpływem niemieckiego ekspresjonizmu. W szczególności zauważalne były nawiązania do dzieł takich reżyserów jak Friedrich Wilhelm Murnau, Fritz Lang oraz Robert Wien. Jednocześnie w jego pracach dostrzegano również inspiracje z radzieckiej szkoły montażu, co sprawia, że jego filmowa wizja była różnorodna i wielowątkowa.

Robert Birkholc podkreślał, że Lejtes to „jeden z najbardziej zasłużonych twórców polskiej kinematografii”. Twierdzenie to opiera się na kontekście polskiej produkcji filmowej, która wówczas często charakteryzowała się brakiem staranności i skupieniem na rozrywce. W przeciwieństwie do tego, jego dzieła były uznawane za znacznie bardziej artystyczne i wartościowe pod względem warsztatowym.

Co istotne, Lejtes wyróżniał się jako jeden z nielicznych polskich filmowców XX-lecia, którzy potrafili korzystać z szerokiego wachlarza środków wyrazu filmowego. Leszek Armatys w swych analizach wskazywał, że dzieła takie jak „Dziewczęta z Nowolipek” przyczyniły się do postępu w polskim kinie, oferując mu nowe kierunki rozwoju oraz wyzwalając się z tradycyjnych, komercyjnych schematów.

Pomimo uznania Birkholca, krytycy oferowali różne interpretacje dotyczące Lejtesa. Jan Olszewski miał odmienne zdanie na jego temat, zauważając, że Lejtes był bardziej rzemieślnikiem aniżeli wybitnym artystą. Wskazał, że „nie miał własnego stylu – za to potrafił imitować styl innych twórców”, co może sugerować pewne ograniczenia w jego oryginalności i indywidualności twórczej.

Filmografia

Filmy polskie

Poniżej znajduje się szczegółowa lista filmów polskich, w których uczestniczył Józef Lejtes. Zawiera ona zarówno tytuły, jak i inne istotne informacje dotyczące poszczególnych produkcji.

Rok	Tytuł	Reżyser	Scenarzysta	Uwagi
1928	Huragan	–	–	–
1929	Z dnia na dzień	–	–	–
1932	Dzikie pola	–	–	–
1933	Pod Twoją obronę	–	–	Nazwisko usunięte z napisów w filmie
1934	Młody las	–	–	–
1934	Córka generała Pankratowa	–	–	Nazwisko usunięte z napisów w filmie
1935	Dzień wielkiej przygody	–	–	–
1936	Róża	–	–	–
1936	Barbara Radziwiłłówna	–	–	–
1937	Dziewczęta z Nowolipek	–	–	–
1938	Sygnały	–	–	–
1938	Kościuszko pod Racławicami	–	–	film przerobiony
1938	Granica	–	–	–
1942	Od Latrum do Gazali	–	–	reportaż wojenny

Filmy zagraniczne

W tej sekcji przedstawiono wykaz zagranicznych filmów, w których posiadał znaczący wkład. Zawiera ona cenne dane dotyczące tych produkcji, w tym informacje o reżyserze oraz uwagi dodatkowe.

Rok	Tytuł	Reżyser	Scenarzysta	Producent	Uwagi
1947	Dom mojego ojca	Brak	Brak	Brak	film izraelski, reżyseria także Herbert Kline oraz Ben Oyserman
1947	Wielka obietnica	Brak	Brak	Brak	film izraelski
1949	Nie ma wyboru	Brak	Brak	Brak	film izraelski
1952	Wierne miasto	Brak	Brak	Brak	film brytyjsko-amerykańsko-izraelski
1954	Krzywda i zemsta	Brak	Brak	Brak	amerykański film telewizyjny
1967	Dolina tajemnicy	Brak	Brak	Brak	amerykański film telewizyjny
1968	Fałszywy zabójca	Brak	Brak	Brak	amerykański film kinowy

---

Oceń: Józef Lejtes

---