Henryk Elzenberg (filozof)

---

Życiorys

Henryk Elzenberg, wybitny filozof, miał skomplikowane i bogate życie. Urodził się 11 października 1888 roku, a jego rodzina odegrała znaczącą rolę w jego formacji intelektualnej. Jego ojciec, Henryk Elzenberg, był prawnikiem oraz aktywnym członkiem warszawskiej grupy pozytywistycznej, wnosząc istotny wkład jako redaktor „Niwy” oraz „Gazety Handlowej”. Natomiast matka, Maria, z domu Olędzka, miała zaszczyt prowadzić pierwszą w Warszawie czytelnię, która była zainaugurowana przez kobietę. Po tragicznej śmierci matki, Henryk wychowywał się w różnych okolicznościach rodzicielskich, a jego przyrodni brat, poeta i dramaturg – Juliusz Wirski, również wpłynął na jego życie.

W wieku dziewięciu lat, w roku 1896, Henryk został wysłany przez ojca do Szwajcarii, gdzie uczył się w Szwajcarii, głównie w Zurychu, Genewie oraz Trogenie. Mimo pierwotnych planów ojca, aby syn stał się inżynierem, Henryk szybko odkrył swoją pasję do literatury oraz humanistyki. Ten czas za granicą wywarł na niego znaczący wpływ, a efektem tego był bieg w siedmiu językach obcych, w tym łacinie, grece, niemieckim oraz francuskim, jak również doskonały poziom angielskiego, włoskiego i sanskrytu.

Po śmierci ojca w 1904 roku, Henryk w 1905 roku ukoronował swoje starania uzyskaniem matury w Genewie. Po tym wydarzeniu zapisał się na studia z zakresu literatury francuskiej i starożytnej na Uniwersytecie Paryskim, gdzie miał okazję studiować pod skrzydłami takich tuzów nauki jak Bergson, Brochard, Levy-Bruhl oraz Rauh. W 1909 roku obronił licencjat z języków oraz literatur klasycznych, a jego pasjonująca praca doktorska nosiła tytuł „Le sentiment religieux chez Leconte de Lisle”.

W latach 1909–1910 Elzenberg spędził piętnaście miesięcy w Krakowie, a następnie przez dwa lata prowadził wykłady z literatury francuskiej w Neuchâtel. W 1912 roku powrócił do rodzinnej Polski. W czasie I wojny światowej, pomiędzy 1914 a 1915 rokiem, pełnił funkcję ochotnika-szeregowego w Pierwszej Brygadzie Legionów.

W kolejnym etapie swojego życia, od września 1917 do kwietnia 1918, Henryk pracował jako nauczyciel w społecznym gimnazjum w Zakopanem. Po krótkim stypendium w Wiedniu, a następnie pracy w prywatnym gimnazjum w Piotrkowie, w listopadzie 1918 roku został powołany na stanowisko polskiego chargé d’affaires w Holandii, jednak nie zdążył zająć tego miejsca z powodu kryzysu w rządzie Moraczewskiego.

W roku szkolnym 1919/1920 pracował jako nauczyciel w prywatnych gimnazjach w Krakowie, a od 20 lipca do 17 października 1920 roku ponownie wziął aktywny udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako kanonier z doświadczeniem artylerzysty zwiadowcy. W roku 1921 uzyskał habilitację z estetyki, etyki i historii filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim, na podstawie pracy „Marek Aureliusz. Z historii i psychologii etyki”, po czym przeniósł się do Warszawy.

W latach 1922–1936 uczył w Gimnazjum Państwowym im. Marii Konopnickiej, jednocześnie prowadząc zajęcia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. W jego dorobku znalazła się także praca w Państwowym Instytucie Nauczycielskim oraz Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej.

Elzenberg ożenił się 27 lutego 1927 roku z Wandą Marią Radoską, jednak różnice w ich charakterach prowadziły do przyjacielskiego rozstania po kilku latach. W 1936 roku przeniósł się do Wilna, gdzie do końca funkcjonowania Uniwersytetu Stefana Batorego, wykładał etykę, estetykę oraz historię filozofii. Był również jednym z założycieli wileńskiego Klubu Demokratycznego.

W okresie okupacji, Henryk nauczał w ramach tajnych kompletów oraz uczestniczył w działalności Wileńskiego Towarzystwa Filozoficznego, jednocześnie utrzymując się z różnych prac, w tym z roli stróża nocnego w zakładzie stolarskim. 10 stycznia 1945 roku uzyskał kartę ewakuacyjną, a 20 marca pozwolenie na wywóz swojej biblioteki naukowej. Opuścił Wilno 25 marca 1945 roku i przez pół roku przebywał w Lublinie, gdzie wykładał literaturę francuską na KUL.

Jesienią tego samego roku Elzenberg osiedlił się na stałe w Toruniu. W październiku 1945 roku uzyskał tymczasową, a w kwietniu 1946 roku stałą nominację na profesora zwyczajnego w II Katedrze Filozofii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prowadził wykłady oraz seminaria z aksjologii i historii filozofii aż do 1950 roku, kiedy to został odsunięty od nauczania przez komunistyczne władze za „niepoprawny idealizm”.

Po powrocie na uniwersytet w październiku 1957 roku, pełnił funkcję kierownika Katedry Filozofii. W 1960 roku przeszedł na emeryturę, mając 74 lata, lecz kontynuował pracę naukową aż do momentu diagnozy nowotworu szpiku kostnego w 1965 roku. Ostatecznie zmarł 6 kwietnia 1967 roku i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera K-2-30/31).

Twórczość

Henryk Elzenberg był autorem licznych prac filozoficznych, lecz niestety wiele z nich pozostało w formie rękopisów z rozmaitych przyczyn. Wielu lat poświęcił na próby stworzenia pełnego opracowania swojego systemu aksjologicznego, jednakże nigdy nie został on przez niego ukończony. Z perspektywy Elzenberga, fakt ten nie stanowił porażki; zrozumiał on, że zamykanie filozofii w systematyczny zbiór twierdzeń nie odpowiada jej naturze. Filozofia winna być bowiem traktowana jako postawa życiowa i psychologiczna. Przez całe swoje życie pisał o zagadnieniach filozoficznych oraz podejmował krytykę literacką, czego ślady można znaleźć w jego artykułach i wystąpieniach na różnorodnych konferencjach.

Na koniec swojej kariery Elzenberg wydał trzy książki. Jego pierwsza publikacja, „Kłopot z istnieniem”, stanowi wyjątkowy dziennik filozoficzny, który autor prowadził przez niemal 56 lat (1907–1964). Pozostałe dwie prace, „Próby kontaktu” oraz „Wartość i człowiek”, to wybór esejów i szkiców, które Elzenberg uznał za podstawowe elementy swojej filozoficznej spuścizny. Proces wydawania jego nieopublikowanych tekstów trwa do dzisiaj. Dodatkowo, Elzenberg, utożsamiający siebie bardziej z artystycznym duchem niż z uczonym, przez całe życie tworzył także utwory poetyckie, które nigdy nie ujrzały światła dziennego.

Poniżej przedstawiamy zwięzłe streszczenia niektórych rozpraw filozofa.

Pojęcie wartości perfekcyjnej

Elzenberg definiuje pojęcie „wartości” w dwóch kluczowych aspektach. Po pierwsze, aspekcie praktycznym, odnosi się ona do odpowiedniości dla czyichś potrzeb oraz planów, co skutkuje wartością względną, zwaną wartością utylitarną lub elektywną.

Po drugie, wprowadza pojęcie wartości perfekcyjnej, określanej jako „dignitas”, „excellence”, „szlachetność” czy „szacowność”. Wartość ta odznacza się absolutnością i niepodzielnością. Elzenberg stwierdza, że wartości perfekcyjne mają znaczenie wyższe od wartości utylitarnych na co najmniej dwa sposoby.

• Po pierwsze, szybko jasno wynika, że wartości perfekcyjne są niepodzielne oraz niepodlegające względom subiektywnym, podczas gdy wartości utylitarne są względne oraz zmienne, zależne od osobistych preferencji.
• Po drugie, między wartością perfekcyjną a ludzką powinnością zachodzi związek, który nie występuje w przypadku wartością utylitarną; utylitarne nie mogą uzasadnić obowiązków.
• Wartość perfekcyjna powinna być urzeczywistniana, co oznacza, że osoba mająca ku temu możliwości, winna ją wprowadzać w życie.

O różnicy między pięknem a dobrem

Filozof zauważa długą tradycję silnego ograniczenia eseju pojęć dobra i piękna. Przedstawia, że identyfikacja tych pojęć nie zachodzi w każdym aspektach, ponieważ znajduje się istotna różnica między terminem „dobry” i „piękny”.

Elzenberg dokonuje rozróżnienia między wartościami ostatecznymi a pochodnymi, definiując A jako wartościowe „ostatecznie” jeśli uzasadnienie jego wartości nie odnosi się do innych przedmiotów. Kluczową kwestią staje się rozważenie, czy w kontekście ostatecznym możemy zidentyfikować różnicę między dobrem a pięknem. Rozważania te prowadzą do trudności w podaniu konkretnej różnicy oddzielającej te pojęcia, szczególnie jeżeli piękno nie jest identyfikowane jedynie w aspekcie zmysłowym.

Elzenberg proponuje, aby rozważyć dwie główne tezy pojęciowe: tezę formalną oraz tezę merytoryczną. Teza formalna sugeruje identyczność treści pojęć, natomiast teza merytoryczna stwierdza, że cechy nadające wartość są wspólne dla obu pojęć. Autor skupia się na ostatniej z teorii, przyjmując, że obiektywna część treści pojęcia „piękna” jest tożsama z obiektywną częścią pojęcia „dobra”.

Estetyka jako dyscyplina wartościująca

Elzenberg podnosi kwestię wartościowania jako fundamentalnej funkcji estetyki, kwestionując poglądy S. Osowskiego, który postrzegał wartościowanie jako narzucanie własnych przekonań innym. Elzenberg podkreśla, że wartościowanie jest bardziej złożone, nie ogranicza się do osób tworzących oceny i jednostek akceptujących je na ślepo. Osoby przekazujące te oceny również traktują je jako formę wartościowania.

Autor argumentuje, że wartościowanie jest formą poznania. Osowskiego zarzuty, dotyczące tego, że wartościowanie nie jest odkrywcze i nie skutkuje konkretnymi rezultatami, również można zreflektować w szerszym kontekście bez popadania w skrajności.

Marek Aureliusz. Z historii i psychologii etyki

Elzenberg bada myśli Marka Aureliusza na temat etyki, przyjmując znaczne poglądy „psychologistyczne”. Ocenia etykę Marka w trzech aspektach: przygotowaniu do podejmowanych działań, sztuce przezwyciężania cierpienia, oraz wartościowaniu niezależnym od zewnętrznych warunków.

Jednym z kluczowych tematów, które podejmuje Marek Aureliusz, jest przekonanie o naturze jako celu działania oraz o konieczności posłuszeństwa wobec publicznych obowiązków. Koncepcja wspólnotowego działania jest jednak skomplikowana przez szereg przeszkód, takich jak stoickie podejście do egocentryzmu i wartości duszy.

W kontekście walki z cierpieniem, Elzenberg zwraca uwagę na optymizm stoicki oraz na fundamentalne pytanie, co czyni zło nieuniknionym. Marek Aureliusz proponuje, aby walka z cierpieniem odbywała się na dwóch frontach — pragnienia nieosiągalnych dóbr oraz unikania zła.

Ahimsa i pacyfizm. Rzecz o gandyzmie

Elzenberg wskazuje cztery zasadnicze różnice między ahimsą Gandhiego a zachodnim pacyfizmem. Przede wszystkim, ahimsa odrzuca wszelkie formy przemocy, nie tylko wojnę, a także groźby. W przeciwieństwie do pacyfizmu gandyzm dostrzega, że niektóre wartości mogą być ważniejsze niż uniknięcie wojny, przy czym rodzaj walki oparty na satyagraha wymaga odwagi i moralnej siły.

Dla Gandhiego, cierpienie może stanowić jeden ze środków wyartykułowania prawdy, w przeciwieństwie do pacyfistycznego nastawienia na unikanie bólu za wszelką cenę. Ahimsa nie tylko nie godzi się na wojny, uznając tego rodzaju działania za coś całkowicie zbędnego, ale także wpisała znaczenie walki w odwagę moralną oraz wewnętrzną refleksję. Główną różnicą staje się, w jaki sposób rozumienie prawdy i moralności opiera się na poznawaniu samych siebie.

Prace Elzenberga

Henryk Elzenberg, wybitny myśliciel i filozof, to autor licznych dzieł, które zyskały znaczenie nie tylko w polskiej kulturze, ale również w szerszym kontekście filozoficznym. Jego prace koncentrują się na analizie wartości oraz refleksji nad istnieniem człowieka.

Wśród znaczących tytułów, jakie można przypisać Elzenbergowi, należy wymienić: Kłopot z istnieniem. To zbiór aforyzmów, którego pierwsze wydanie ukazało się w 1963 roku, a następne wersje były wzbogacone i poprawione. Książka ta została wydana przez Wydawnictwo Naukowe UMK w Toruniu w 2002 roku.

Inną istotną publikacją Elzenberga jest Wartość i człowiek. Zawiera ona rozprawy z zakresu humanistyki i filozofii, które również przeszły przez rewizję w kolejnych wydaniach, z ostatnim opublikowanym w 2005 roku. Warto podkreślić, że zawiera ona aż 16 różnych esejów, w których porusza między innymi:

• pojęcie wartości perfekcyjnej,
• różnice pomiędzy „pięknem” a „dobrem”,
• estetykę jako dyscyplinę wartościującą,
• rolę sztuki w etyce i moralności,
• czy realizm praktyczny w etyce jest zgodny z naczelne wartościami życia ludzkiego.

Dodatkowo, Elzenberg jest autorem tomiku Próby kontaktu, który składa się z części studiów krytycznych oraz esejów. W sekcji dotyczącej studiów krytycznych zajmuje się tematami takimi jak:

• analiza twórczości Żeromskiego,
• Historia literatury francuskiej z jego unikalnej perspektywy,
• i refleksyjna krytyka)));

Natomiast w części eseistycznej jego myśli krytyczne obejmują takie zagadnienia jak:

• indywidualność w nauce,
• romantyzm,
• materializm,
• oraz wpływ Ghandiego na filozofię.

Elzenberg pisał nadto szereg prac, które miały istotny wpływ na rozumienie podstaw filozoficznych, takich jak:

• Podstawy metafizyki Leibniza,
• Historia i psychologia etyki Marek Aureliusza,
• monadologia Leibniza oraz szereg pism dotyczących etyki, estetyki i aksjologii.

Warto też wspomnieć o korespondencji z Zbigniewem Herbertem, która oraz wiele innych materiałów związanych z Elzenbergiem, znajdują się w Archiwum PAN, w zbiorze 80 teczek, sygnatura III-181.

Prace o Elzenbergu

Henryk Elzenberg, znany polski filozof, pozostawił po sobie szereg znaczących dzieł i analiz. Wiele z nich dotyczy jego przemyśleń na temat etyki, wartości oraz wpływu tych idei na współczesną rzeczywistość. Oto niektóre z nich:

• Analiza kulturowa Henryka Elzenberga, opracowana przez Aniszczenkę E.,
• Broda J. bada relacje pomiędzy etyką a religią w kontekście myśli Elzenberga,
• Czajka B. pisze o rozważaniach i praktykach filozoficznych profesora Elzenberga, oddając mu hołd w rocznicę jego śmierci,
• Praca Czeżowskiego T. koncentruje się na Elzenbergu jako teoretyku etyki,
• Hostyński L. prezentuje formalną aksjologię oraz jej powiązania z estetyką i etyką w myśli Elzenberga,
• Hostyński L. także stworzył układ tablic wartości,
• W publikacji Hostyńskiego L. omówione są systemy aksjologiczne Elzenberga, a także ich kontekst w polskiej aksjologii XX wieku i później,
• Kaszyński K. przedstawia zarysy historii etyki w kontekście filozofii Elzenberga,
• Kłoczowski J.A. bada spojrzenie profesora Elzenberga na religię oraz mistykę,
• Kobierzycki T. analizuje filozoficzne aspekty samotności w dziełach Elzenberga,
• Lorczyk A. redaguje zbiór tekstów o ludziach i ich relacjach do wartości w filozofii Elzenberga,
• Lorczyk A. przedstawia powinność jako podstawową modalność w aksjologii,
• Mazur T. interpretuje twórczość Elzenberga, ukazując związek zbawienia i filozofii,
• Pacuła S. pisze o kręgu myśli filozoficznej Elzenberga,
• Prusik W. porusza temat wartości w relacji do bytu i nicości w aksjologii Henryka Elzenberga,
• Schrade U. wskazuje na ideę humanizmu w kontekście aksjologii Filozofa,
• Szkołut T. przedstawia teorię wartości estetycznych sformułowaną przez Elzenberga,
• Tyburski W. redaguje zbiór prac opisujących dziedzictwo idei Elzenberga, wydany przez Wydawnictwo Naukowe UMK w 1999 roku,
• Tyburski W. również bada etykę perfekcjonizmu Elzenberga,
• Tyburski W. oraz Wiśniewski R. redagują prace o tradycji i współczesności myśli Elzenberga, wydane w 2009 roku przez Wydawnictwo Naukowe UMK,
• Tyl M. analizuje pesymizm, konserwatyzm i wartości w filozofii Elzenberga,
• Voise W. pisze wspomnienie o Henryku Elzenbergu w rocznicę jego śmierci,
• Wiśniewski R. dodaje swoje refleksje na temat aksjologii Elzenberga,
• Wolniewicz B. bada związek myśli Elzenberga z Miłoszem,
• Wolniewicz B. również sięga po analizę myśli Elzenberga,
• Wolniewicz B. redaguje zbiór prac z okazji stulecia urodzin Elzenberga oraz dwudziestej rocznicy jego śmierci,
• Zdrenka M. przedstawia świat widziany przez Elzenberga,
• Zublewicz J. omawia koncepcję tworzenia kultury w ujęciu Elzenberga.

Te publikacje dostarczają cennych informacji na temat filozofii Elzenberga, a także ukazują wpływ jego myśli na współczesne zrozumienie etyki i wartości.

---

Oceń: Henryk Elzenberg (filozof)

---