Zbigniew Maciej Gliwicz

---

Życiorys

W 1956 roku Zbigniew Maciej Gliwicz zainicjował swoją akademicką drogę, rozpoczynając studia na Wydziale Budownictwa Okrętowego Politechniki Gdańskiej. Po roku edukacji podjął decyzję o przerwaniu tych studiów i kontynuował naukę na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie studiów odbył praktyki w Morskim Instytucie Rybackim, co stanowiło ważny krok w jego karierze zawodowej.

Studia zakończył w 1962 roku, a następnie zdecydował się na podjęcie studiów doktoranckich w Katedrze Hydrobiologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jego promotorem pracy doktorskiej był Kazimierz Petrusewicz, a dodatkową wsparcie udzielała mu kierowniczka katedry, Ewa Pieczyńska. Badania potrzebne do uzyskania doktoratu były prowadzone na Stacji Hydrobiologicznej w Mikołajkach, gdzie Zbigniew Gliwicz rozwijał swoje naukowe pasje.

Ukończenie doktoratu miało miejsce w 1969 roku, a w 1991 roku uzyskał tytuł profesora nauk przyrodniczych. Zrealizował również staż podoktorski na stacji badawczej Smithsonian Tropical Research Institute w Panamie, co znacząco wzbogaciło jego doświadczenie oraz wiedzę w zakresie hydrobiologii.

W latach 1987–1990 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Ponadto, od połowy lat 80. XX wieku aż do 2009 roku, kierował Zakładem Hydrobiologii UW, prowadząc badania i współpracując z różnorodnymi instytucjami naukowymi, w tym z Instytutem Limnologii w Plön, należącym do Towarzystwa Wspierania Nauki im. Maksa Plancka.

Aktywność naukowa

Zbigniew Maciej Gliwicz jest autorem lub współautorem setek publikacji poświęconych ekologii, ze szczególnym uwzględnieniem ekologii behawioralnej, znanej również jako etologia, w kontekście hydrobiologii. Jego zainteresowania badawcze obejmują różnorodne relacje drapieżnik-ofiara oraz zjawiska kaskad troficznych w ekosystemach wodnych, koncentrując się na interakcjach między rybami rybożernymi, planktonożernymi oraz organizmami zooplanktonowymi. Gliwicz bada także interakcje z glonami, w tym organizmami fitoplanktonowymi oraz glonami nitkowatymi.

Wśród pierwszych jego prac można wymienić publikację opartą na pracy magisterskiej, która miała na celu zbadanie zooplanktonu jezior tatrzańskich. Promotorem tej pracy był Marian Gieysztor, a po jego śmierci Zdzisław Raabe. Gieysztor postawił hipotezę o ograniczonym występowaniu skrzelopływki bagiennej, wskazując na potrzebę występowania pewnych warunków umożliwiających zimowe przemarzanie jaj ukrytych pod lodem. W swojej pracy magisterskiej, Gliwicz potwierdził tę hipotezę.

W kolejnych latach odkrył istotne zależności pomiędzy wielkością filtratora a minimalną ilością dostępnego pokarmu, przyczyniając się do wyjaśnienia niektórych aspektów konkurencji ekologicznej, czego efektem jest model hipotezy size-efficiency. Jego badania koncentrują się także na wpływie żerowania na populacje i różnorodność organizmów z niższych poziomów troficznych oraz na mechanizmach obrony przed konsumentami, które mogą obejmować zmiany morfologii, historii życia oraz zachowania zwierząt.

Wielką uwagę Gliwicz poświęcił również zjawisku znanemu jako „pułapka księżycowa”. Jego badania wykazały, w jaki sposób okresowe załamania populacji zooplanktonu w afrykańskich zbiornikach zaporowych na rzece Zambezi są powiązane z cyklem księżycowym. Zjawisko to wpływa na migracje planktonu, który przebywa w strefie afotycznej w ciągu dnia, unikając drapieżników, a nocą przemieszcza się do epilimnionu w celu żerowania na fitoplanktonach. Jednak podczas pełni księżyca, pewne warunki oświetleniowe mogą umożliwić rybom zauważenie wioślarek, co prowadzi do ich drastycznego spadku liczebności.

Wspólnie z innymi limnologami, Gliwicz współtworzył grupę znaną jako Plankton Ecology Group, która od połowy lat 80. XX wieku wypracowała model sukcesji jeziornego planktonu, uznanego za standardowy (model PEG). Oprócz prac badawczych, zaangażował się w testowanie metod biomanipulacyjnych, m.in. poprzez wykorzystanie kairomonów oraz różnych substancji semiochemicznych.

Jednym z kluczowych założeń Gliwicza jest ujęcie problemów ekologicznych w kontekście ewolucji, co można dostrzec w jego badaniach dotyczących relacji między zwierzętami zamieszkującymi jeziora tatrzańskie. Badając różnice wynikające z długości współwystępowania gatunków, mógł nawiązać do koncepcji koewolucji. Jego prace przyczyniły się do uwiarygodnienia tezy, że presja ze strony drapieżników na wyższych poziomach troficznych stanowi ewolucyjną przyczynę dobowych migracji organizmów wodnych.

Jako zwolennik neodarwinizmu, Gliwicz był współorganizatorem „Warsztatów Biologii Ewolucyjnej” i był promotorem honorowego doktoratu Uniwersytetu Warszawskiego dla amerykańskiego genetyka ewolucyjnego, Francisca J. Ayali. W gronie wypromowanych przez niego doktorów znajdują się m.in. profesorowie: Joanna Pijanowska (1985), Piotr Dawidowicz (1989) oraz Mirosław Ślusarczyk (1999).

Członkostwo

Zbigniew Maciej Gliwicz ma bogate doświadczenie w obszarze nauk hydrobiologicznych i ekologicznych. Jego członkostwo obejmuje kilka prestiżowych organizacji i instytucji. W latach 1967–1969 pełnił funkcję sekretarza w Polskim Towarzystwie Hydrobiologicznym.

Od 1994 roku jest członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, a od 2010 roku uzyskał status członka rzeczywistego. Pracując w Wydziale II – Nauk Biologicznych i Rolniczych (wcześniej Wydział Nauk Biologicznych), Gliwicz angażował się jako członek w różnych komitetach, takich jak:

• Biologii Teoretycznej i Ewolucyjnej (1988–2007, gdzie pełnił rolę wiceprzewodniczącego),
• Ekologii (1972–2008, pełniąc funkcję sekretarza w latach 1972–1976),
• Badań Polarnych.

Dodatkowo, jest również członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie aktywnie uczestniczy w pracach Wydziału IV – Przyrodniczego. Gliwicz jest także zaangażowany w międzynarodowe społeczności jako członek International Society of Limnology (SIL).

W obszarze działalności redakcyjnej, Zbigniew Maciej Gliwicz pełnił rolę w komitetach redakcyjnych renomowanych czasopism, takich jak „Wiadomości Ekologiczne”, „Fundamental and Applied Limnology / Archiv für Hydrobiologie”, „Journal of Plankton Research” oraz „Aquatic Ecology”. Jego wkład w te publikacje jest znaczący dla dalszego rozwoju wiedzy w dziedzinie ekologii i limnologii.

Nagrody i odznaczenia

Zbigniew Maciej Gliwicz, wybitny naukowiec, został uhonorowany licznymi nagrodami i odznaczeniami, które potwierdzają jego istotny wkład w rozwój nauki.

• Wielokrotnie otrzymywał Nagrody Ministra Szkolnictwa za swoje wyróżniające się publikacje,
• Wielokrotnie nagradzany przez Rektora Uniwersytetu Warszawskiego,
• W 1970 roku został uhonorowany prestiżową nagrodą Smithsonian Institution za osiągnięcia akademickie,
• W 1995 roku przyznano mu Członkostwo honorowe w Ecological Society of America,
• W 1998 roku otrzymał Medal Einara Naumana i Augusta Thienemanna „De limnologia optime merito” od International Association of Theoretical and Applied Limnology SIL,
• W latach 1997/1998 nagrodzono go Ecology Institute Prize in Limnetic Ecology – International Ecology Institute (ECI),
• W 2001 roku zdobył Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk przyrodniczych i medycznych,
• W 2009 roku uhonorowano go Medalem im. Alfreda Lityńskiego przez Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne,
• W 2010 roku, w uznaniu za wybitny dorobek naukowy, otrzymał Nagrodę Prezesa Rady Ministrów,
• W 2012 roku, wspólnie z Winfriedem Lampertem, przyznana mu została Nagroda im. Alfreda C. Redfielda przez American Society of Limnology and Oceanography.

Wyjątkowym świadectwem jego wkładu w badania nad planktonem jest nadanie nowo opisanemu rodzajowi okrzemek nazwy Gliwiczia, co stanowi swoiste wyróżnienie i uznanie jego osiągnięć w tej dziedzinie.

Wybrane publikacje

W prezentowanym zbiorze wybranych publikacji Zbigniewa Macieja Gliwicza można znaleźć istotne badania w zakresie ekologii oraz biologii limnologicznej. Poniżej przedstawiamy zestawienie tychże prac:

• Maciej Z.M.Z. Gliwicz, Anna A. Slusarczyk, Miroslaw M. Slusarczyk, Synchronizacja życia w długoletniej populacji Daphnia w bezrybnym alpejskim jeziorze, „Oecologia”, 128 (3), 2001, s. 368–378, DOI: 10.1007/s004420100673 (ang.),
• Z. Maciej Z.M. Gliwicz, Winfried W. Lampert, Zmienność wielkości miotu u Daphnia: Relatywne efekty drapieżnictwa jaj przez cyklopowe skorupiaki, „Limnology and Oceanography”, 39 (3), 1994, s. 479–485, DOI: 10.4319/lo.1994.39.3.0479 (ang.),
• 10.1007/BF00650317,
• Z. Maciej Z.M. Gliwicz, Anna A. Jachner, Migracje dobowych młodych ryb: duch drapieżnictwa z przeszłości czy teraźniejszości?, „Archiv für Hydrobiologie”, 124 (4), 1992, s. 385–410, DOI: 10.1127/archiv-hydrobiol/124/1992/385 (ang.),
• Z. Maciej Z.M. Gliwicz, Progi pokarmowe i wielkość ciała w skorupiakach, „Nature”, 343 (6259), 1990, s. 638–640, DOI: 10.1038/343638a0 (ang.),
• Maciej Z.M.Z. Gliwicz, Stężenie zawieszonej gliny kontrolowane przez plankton filtrujący w tropikalnym zbiorniku, „Nature”, 323 (6086), 1986, s. 330–332, DOI: 10.1038/323330a0 (ang.),
• Z. Maciej Z.M. Gliwicz, Cykl Księżycowy w zooplanktonie, „Ecology”, 67 (4), 1986, s. 883–897, DOI: 10.2307/1939811, JSTOR: 1939811 (ang.),
• Maciej Z.M.Z. Gliwicz, Drapieżnictwo a ewolucja pionowych migracji w zooplanktonie, „Nature”, 320 (6064), 1986, s. 746–748, DOI: 10.1038/320746a0 (ang.),
• Ulrich U. Sommer i inni, Model PEG sezonowej sukcesji zdarzeń planktonowych w wodach słodkich, „Archiv für Hydrobiologie”, 106 (4), 1986, s. 433–471, DOI: 10.1127/archiv-hydrobiol/106/1986/433 (ang.),
• Z. Maciej Z.M. Gliwicz, Zooplankton i warunki temperatury-okoń w dwóch alpejskich jeziorach Tatr, „Polskie Archiwum Hydrobiologii”, 14 (1), 1966, s. 53-72 [dostęp 2024-06-04] (ang.).

Życie rodzinne

Wanda, siostra Zbigniewa Macieja Gliwicza, pełniła rolę sanitariuszki w Batalionie „Kiliński” Armii Krajowej i po zakończeniu II wojny światowej znalazła się na Zachodzie. W wyniku tych wydarzeń, ówczesne władze postanowiły usunąć go z Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni, co miało istotny wpływ na jego edukację oraz przyszłe życie.

W roku 1967 Zbigniew wziął ślub z Joanną Waszkiewicz, która także była doktorantką Kazimierza Petrusewicza, a później stała się profesorem nauk leśnych. Połączenie ich ścieżek życiowych przyniosło wiele sukcesów zarówno w sferze naukowej, jak i osobistej.

Warto dodać, że jego siostrzeniec, Grzegorz Pritulak, jest uznawanym klarnecistą, który kontynuuje rodzinne tradycje artystyczne i wykształcił się na wysokim poziomie. Zbigniew Maciej Gliwicz zmarł 2 czerwca 2024 roku. Jego ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, gdzie bliscy mają możliwość odwiedzania jego grobu i oddawania mu hołdu.

---

Oceń: Zbigniew Maciej Gliwicz

---