Władysław Jan Grabski

---

Życiorys

Był synem Władysława Grabskiego, który pełnił funkcję ministra oraz premiera Polski, oraz Katarzyny, z domu Lewandowskiej. Jego dzieciństwo, uchwycone w autobiograficznym dziele Blizny dzieciństwa, spędził na terenie Borowa oraz w Petersburgu. W latach 1912–1914 uczęszczał do Gimnazjum Konopczyńskiego. Po wybuchu I wojny światowej, rodzina przeniosła się do Petersburga, gdzie uczęszczał do Gimnazjum św. Katarzyny, z półroczną przerwą związaną z rewolucją w 1917 roku. Wówczas, razem z matką oraz rodzeństwem, znaleźli się w spokojniejszej Teodozji na Krymie. W kwietniu 1918 roku, po zawarciu traktatu brzeskiego, rodzina wróciła do Warszawy. W 1920 roku zdał maturę w gimnazjum Adama Mickiewicza.

W lipcu tego samego roku zgłosił się do Armii Ochotniczej, gdzie pełnił służbę w 24 Pułku Ułanów, biorąc udział w operacjach wojennych na Litwie Środkowej. Po demobilizacji, która miała miejsce 25 listopada 1920 roku, rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. W 1924 roku uzyskał dyplom i udał się na Sorbonę, gdzie zajmował się historią doktryn ekonomicznych oraz średniowieczną historią. Następnie powrócił na Uniwersytet Warszawski, gdzie w seminarium prowadzonym przez profesora Kostaneckiego zdobył doktorat w 1927 roku za pracę dotyczącą Karola Fourier’a.

W wyniku przekazania mu części majątku, Grabkowo k. Warszawy, wiosną 1927 roku przeszedł kilkumiesięczne praktyki ogrodnicze, w tym pod okiem profesora Jeana Dybowskiego w Puławach. W listopadzie tego samego roku ożenił się z Zofią Wojciechowską, malarką, córką Marii i Stanisława Wojciechowskich. Po ślubie osiedli się w nowym domu w Grabkowie, wzniesionym przez jego ojca, gdzie pozostali aż do jego śmierci.

W latach 1927–1929 Grabski pracował w Biurze Ekonomicznym Banku Polskiego. W 1929 roku zdiagnozowano u niego zaawansowaną gruźlicę płuc, co zmusiło go do długotrwałego leczenia w sanatoriach, w tym w Zakopanem, Lesie Wiedeńskim oraz w Davos. Po leczeniu powrócił do Grabkowa, jednak skutki choroby przez resztę życia były ciągłe. Po tych doświadczeniach, poświęcił się pisarstwu oraz publicystyce.

Związał się z ruchem narodowym, pisząc dla takich czasopism jak „ABC” oraz dla tygodnika artystyczno-literackiego „Prosto z Mostu”, który redagował Stanisław Piasecki, z którym przyjaźnił się. Dzięki niemu nawiązał kontakt z Bolesławem Piaseckim oraz z ONR-Falangą. Był w gronie osób, które podpisały w 1937 roku Zasady programu narodowo-radykalnego, jednak zniechęcił się do tego ruchu z powodu jego powiązań z sanacyjnym OZON-em oraz ich skrajnym antysemityzmem. W 1937 roku, w reakcji na te wydarzenia, opublikował wiersz „Pogrom w Zwichlu” w żydowskim „Dzienniku Łódzkim”.

Od 1938 roku był aktywnym członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich. W tym czasie prowadził badania nad historią zachodniosłowiańską oraz średniowieczem, co znalazło odzwierciedlenie w jego późniejszej twórczości. W czasie kampanii wrześniowej walczył jako ochotnik w Pułku Zbornym Chełm i uczestniczył w bitwie pod Tarnawatką. Został otoczony przez Armię Czerwoną pod Kamionką Strumiłłową nad Bugiem, ale udało mu się wrócić do Grabkowa 17 października, reklamując po zdjęciu munduru. W trakcie okupacji był działaczem Armii Krajowej (AK) oraz ukrywał Żydów w Grabkowie, gdzie przeżył wojnę z rodziną.

W marcu 1945 roku, po namowie Edwarda Ochaba, który pełnił funkcję pełnomocnika rządu w Ziemiach Odzyskanych, podjął pracę jako doradca naukowy. Nie pobierał wynagrodzenia, zgodnie z jego życzeniem. Pracował w nowo utworzonym Ministerstwie Ziem Odzyskanych, gdzie napisał broszurę rozdawaną przesiedleńcom, zatytułowaną „Polska nad Odrą, Nysą i Pasłęką” (1945), a także przygotował informator o historii miast ziem zachodnich, pt. „200 miast wraca do Polski” (1947), w czym wsparł go teść, Stanisław Wojciechowski.

W 1948 roku, w proteście przeciwko stanowisku, jakie władze przyjęły wobec tzw. „autochtonów”, Grabski opuścił ministerstwo. Kardynał August Hlond powołał go do Rady Prymasowskiej dla Odbudowy Kościołów Warszawy, gdzie prowadził sekcję propagandy oraz napisał tekst do albumu „Kościoły Warszawy w Odbudowie”, który uzyskał zgodę na publikację dopiero w 1956 roku. Publikował także w „Tygodniku Warszawskim” oraz „Tygodniku Powszechnym”.

Od 1950 roku nałożono na niego „zapis” cenzury, co praktycznie uniemożliwiło mu publikację. Problemy dotknęły także jego synów. W czerwcu 1955 roku sąd koleżeński Związku Literatów Polskich skreślił go z listy członków za napisanie niepublikowanej „Katolickiej Ballady”, powstałej pod wrażeniem śmierci Konstantego Gałczyńskiego, z którym przyjaźnił się od czasów współpracy z „Prosto z Mostu”. W uzasadnieniu decyzji podkreślono, że utwór jest „głęboko sprzeczny z humanistycznymi ideami” obowiązującymi w ZLP. Obawiając się rewizji w swoim domu, zniszczył kilka rękopisów, w tym większą część ukończonej powieści „Kaleki boże”. Pozostały fragment został opublikowany w 1961 roku w opowiadaniu „Tartak ruszył”. Proces stanowił dla Grabskiego ogromny wstrząs, a jego konsekwencje odnalazły się w wstępie do „Blizn dzieciństwa”, jak również w wierszu „Do przyjaciela Ballady”, zamieszczonym w tomiku „Świat na podarunek” (1958).

Pół roku po procesie gruźlica na nowo się odnowiła. W czasie jego długotrwałego pobytu w szpitalu w Polsce zaczęły zachodzić zmiany polityczne, a w czerwcu 1956 roku Plenum ZLP przywróciło mu prawa członka, jednak nie został zrehabilitowany. Podczas zebrania po przerwie, w wrześniu 1956 roku, domagał się uwolnienia Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Później aktywnie uczestniczył w pracach Zarządu Związku oraz był członkiem PEN Clubu.

Po 1956 roku rozpoczął współpracę z Instytutem Wydawniczym PAX (nie był jednak członkiem Stowarzyszenia PAX), w którym opublikował wiele książek. Był pierwszym prezesem klubu literackiego Krąg przy wydawnictwie. Pisywał teksty dla tygodnika „Kierunki” oraz „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”. W 1967 roku stan zdrowia uległ pogorszeniu, co doprowadziło do ostatecznego wykluczenia go z życia publicznego. Po dwuletnim leczeniu w szpitalu wrócił na rok do domu, gdzie dokończył pracę nad „Bliznami dzieciństwa” (1971). Niestety, w sierpniu 1970 roku ponownie trafił do szpitala, w którym zmarł 3 listopada.

Twórczość

Władysław Jan Grabski zadebiutował w 1923 roku tomikiem poetyckim zatytułowanym „Rosja. Obrazy i myśli wierszem”. Twórczość ta była bezpośrednio inspirowana emocjonalnymi przeżyciami autora związanymi z rewolucją bolszewicką. Podczas swojego pobytu we Francji, Grabski wydał w Paryżu tomik sonetów „Trzy wieńce” przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Książki. Część z jego wydania miała charakter bibliofilski z numerowanym nakładem, a miedzioryty, które ilustrowały tomik, były podpisane przez W. Zawadowskiego, F. Prochaskę oraz K. Brandla.

Jego pierwsza powieść nosiła tytuł „Bracia” i była wstępem do trzytomowego cyklu literackiego, który krytycznie przedstawiał sytuację polityczną w Polsce w czasach od zamachu na prezydenta Narutowicza po przewrót majowy. Powieść ta zadebiutowała w odcinkach w narodowym dzienniku „ABC” w 1933 roku, a późniejsze wydanie książkowe w 1934 roku, przygotowane przez Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, również zmagało się z cenzurą, co skutkowało usunięciem niektórych treści. Przykładem może być wycięcie fragmentu opisującego spotkanie prezydenta Stanisława Wojciechowskiego z Józefem Piłsudskim na moście Poniatowskiego w trakcie zamachu majowego w 1926 roku. Dalsze tomy worek z przyczyn politycznych zostały odrzucone przez wydawnictwo Rój, lecz później poznańska Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha postanowiła zrealizować ich publikację.

W 1935 roku ukazała się tam powieść „Kłamstwo”, a następnie, w 1936 roku, ostatni tom cyklu nosił tytuł „Na krawędzi”. Autor pisał również powieści w odcinkach pod różnymi pseudonimami. Jednym z jego dzieł kryminalnych, „Krwawy ślad”, mogliśmy przeczytać w „Dzienniku Poznańskim”, natomiast pod własnym nazwiskiem opublikował w „Kurierze Poznańskim” powieść „Rdza życia”, której jednak nigdy nie wydał w formie książkowej z powodu obecnych w niej akcentów antysemickich.

W latach 1937-1938 Grabski postanowił zrezygnować z tematyki politycznej w swojej twórczości, kierując się ku uniwersalistycznemu chrześcijaństwu. Nowe otwarcie zwiastowała powieść „W cieniu kolegiaty” z 1939 roku, która, wielokrotnie wznawiana, stała się emblematyczna dla polskiej literatury katolickiej. W czasie okupacji napisał także „Sagę o Jarlu Broniszu”, opublikowaną po wojnie w trzech tomach przez Wielkopolską Księgarnię Wydawniczą: „Zrękowiny w Uppsali” (1946), „Śladem Wikingów” oraz „Rok tysiączny” (1947). Równocześnie rozpoczął pisanie „Konfesjonału” (1948), który stanowił kontynuację wątków z „W cieniu kolegiaty”. Kolejna powieść historyczna, „Rapsodia świdnicka”, opisana w drugiej połowie XIV wieku, zmagała się z publikacją, której pozwolenie uzyskano dopiero w końcu 1955 roku, a ukazała się w Wydawnictwie Pallottinum w Poznaniu. Ilustracje do tej książki stworzyła jego żona, Zofia Wojciechowska-Grabska.

Po 1956 roku, Grabski kontynuował swoją karierę literacką, publikując w Wydawnictwie PAX w Warszawie. Jego pierwszą pozycją w tym wydawnictwie był zbiór poezji „Świat na podarunek” z 1958 roku. Przygotował również poprawione wydanie „Trzysta miast wróciło do Polski” (1960) oraz krótkie opowiadanie „Tartak ruszył” (1961). Kolejne jego współczesne powieści to „Poufny dziennik Dominika Pola” (1963), „Moguncka noc” (1966) i „Ślepy start” (1966). Ostatnią, lecz bardzo osobistą jego książką były „Blizny dzieciństwa”, autobiograficzna narracja kończąca się na wybuchu I wojny światowej, opublikowana w 1971 roku, kilka miesięcy po jego śmierci. Nie zdążył napisać kolejnego tomu.

Był nie tylko znanym pisarzem, ale również pasjonatą bibliofilstwa i zapalonym fotografikiem, dokumentującym m.in. cykl portretów Witkacego. W 1947 roku otrzymał nagrodę od czytelników miesięcznika Odra, a dwa lata później – nagrodę literacką Episkopatu Polskiego. Grabski był również laureatem nagrody im. Pietrzaka w dwóch edycjach (1956 i 1963), a także Nagrody Ministra Kultury i Sztuki II stopnia w 1965 roku. Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski w 1969 roku.

Życie prywatne

Władysław Jan Grabski ze swoją małżonką, Zofią, miał czworo dzieci: Kazimierza (1929–1983), Macieja Władysława (1934–2016), Agnieszkę (1937–2009) oraz Michała (1941–1986). Obydwoje Grabscy zostali pochowani nawarszawskich Powązkach(kwatera 89-3/4-30/31).

Upamiętnienie

Władysław Jan Grabski pozostaje w pamięci społeczności lokalnej dzięki Bibliotece Publicznej im. W. J. Grabskiego, która znajduje się w Dzielnicy Ursus m. st. Warszawy.

---

Oceń: Władysław Jan Grabski

---