Jerzy Bryn

---

Życiorys

Jerzy Bryn przyszedł na świat w żydowskiej rodzinie rzemieślniczej, będąc dzieckiem Idela i Salomei. Miał troje młodszych rodzeństwa: Rachelę, Belę i Jakuba. Niestety, tragiczne wydarzenia związane z Holokaustem sprawiły, że cała jego rodzina zginęła.

Wyjazd do Palestyny, udział w wojnie domowej w Hiszpanii

Współpracując z Ha-Szomer Ha-Cair, Bryn uzyskał status przewodnika dla grup (kwucy). W 1935 roku emigrował do Palestyny, gdzie związał się z lokalnym ruchem komunistycznym. Dwa lata później udał się do Hiszpanii, aby walczyć w XI Brygadzie Międzynarodowej, biorąc aktywny udział w tamtejszej wojnie domowej. Istnieją przypuszczenia, że został zwerbowany przez NKWD. Po porażce republiki, został internowany w Francji, jednak w późniejszym czasie udało mu się wrócić do Palestyny. W trakcie II wojny światowej odgrywał istotną rolę w działalności komunistycznej w tym regionie.

Praca w wywiadzie wojskowym

W maju 1947 roku, dzięki umiejętnościom językowym oraz doświadczeniu, które zdobył na Zachodzie, Bryn wraz z grupą polskich komunistów, znanych jako tzw. Palestyńczycy, został przywrócony do Polski przez gen. Wacława Komara. Zespół został skierowany do Urzędu Bezpieczeństwa, gdzie otrzymali stopnie oficerskie. Bryn objął stanowisko kapitana w wywiadzie wojskowym, najpierw w sekcji zajmującej się sprawami niemieckimi, a później francuskimi, którą kierował od jesieni 1948 roku. W maju 1949 roku wyjechał do Francji, gdzie oficjalnie prowadził firmę Dechefer, specjalizującą się w handlu złomem, ale równocześnie jako nielegał kierował siatką wywiadowczą. Funkcjonował pod nazwiskiem Eugéne Ernst Emberger. W 1952 roku, po aresztowaniu gen. Komara, został odwołany do Polski i odsunięty od pracy operacyjnej.

Następnie awansował na stanowisko podpułkownika w Zarządzie II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego oraz został dyrektorem nauk Wydziału Wyszkolenia Kursu Specjalnego (15 listopada 1952 – 2 lipca 1954). Między 17 sierpnia 1954 a 24 maja 1955 roku pełnił funkcję szefa Katedry Przedmiotów Specjalnych Fakultetu Rozpoznawczego Akademii Sztabu Generalnego Ministerstwa Obrony Narodowej. W tym czasie rozwiódł się z pierwszą żoną, Lilianą Hodes, a następnie ożenił się z Julienne „Otto” Brummerhurst, swoją byłą łączniczką, która została przerzucona do Polski w półlegalny sposób. Od stycznia 1956 do lutego 1957 roku pracował jako doradca wojskowy oraz szef Wydziału Operacyjnego polskiej delegacji Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Wietnamie.

Kariera dyplomatyczna

Po powrocie z Wietnamu Bryn zakończył swoją karierę wojskową i rozpoczął pracę w dyplomacji. W lipcu 1957 roku objął stanowisko pierwszego po II wojnie światowej kierownika Ambasady w Tokio, na którym pełnił rolę chargé d’affaires aż do listopada 1957 roku, kiedy to jego następcą został ambasador Tadeusz Żebrowski. Mimo swoich oczekiwań, Bryn nie został wówczas zastępcą ambasadora i, w wyniku tego, podjął decyzję o rezygnacji. W sierpniu 1958, nadal będąc pracownikiem Ambasady, zbiegł z Tokio, gdyż jego żona, za pozwoleniem ministerstwa, wyjechała do Francji, aby zapisać ich dzieci do szkoły. Bryn udał się do Tel Awiwu, gdzie spotkał swoją pierwszą żonę oraz dzieci. Tam nawiązał kontakt z amerykańskim wywiadem, przekazując im informacje o stworzonej w Francji siatce agentów.

W wyniku jego wskazówek, dwadzieścia osób, głównie polskich Żydów, zostało aresztowanych, co doprowadziło do dekonspiracji siatki agenturalnej polskiego wywiadu we Francji, w tym aresztowano Hermana Bartela „Armanda” oraz Henryka Adlera vel Trojana „Dupont”. Jedna z oskarżonych osób otrzymała dożywotnie więzienie, a inne wyroki wyniosły od pięciu do dziesięciu lat. Bryn był również oskarżony, a jego żona odpowiadała z wolnej stopy. W wyniku tych wydarzeń miały miejsce zatrzymania pracowników polskich placówek dyplomatycznych, w tym aresztowanie attaché wojskowego Ambasady w Paryżu, Kazimierza Michalskiego. Krzysztof Persak ocenił tę sprawę jako jedną z najpoważniejszych wpadek polskiego wywiadu wojskowego po II wojnie światowej.

Powrót do Japonii i proces

W kwietniu 1959 roku Bryn powrócił do Japonii, posługując się fałszywym paszportem Dominikany. Odwiedził Ambasady w Tokio, gdzie twierdził, iż był przetrzymywany przez Amerykanów, którzy zasypali go środkiem nasennym podczas przesiadki w Manili na Filipinach. Mówił o wielu miesiącach trzymania go na Okinawie. Jak relacjonował, nie ujawniał żadnych informacji, a po blisko rocznej niewoli zdołał uciec dzięki nieuwadze strażników. Jego wersja wydarzeń nie została jednak uznana za wiarygodną i odesłano go z powrotem do Polski. Został wysłany statkiem handlowym do Chin, stamtąd przetransportowano go do Moskwy, a następnie samolotem do Polski, gdzie aresztowano go tuż po przybyciu do Warszawy 13 maja 1959 roku. Śledztwo, które prowadził Departament I MSW, trwało dwa lata. Mimo intensywnych badań nie udało się ustalić szczegółowych okoliczności zniknięcia Bryna.

Proces przeciwko Jerzemu Brynowi rozpoczął się 2 listopada 1961 roku przed Sądem Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Stwierdzono jego winę za dekonspirację sieci wywiadowczej, którą kierował w latach 1949-1952. Oprócz tego uznano, że wyłudził odprawę wojskową przy odejściu z wojska, na kwotę pięciokrotności pensji. Sąd wojskowy ukarał go 30 lipca 1962 roku karą śmierci, pozbawieniem praw publicznych na pięć lat oraz przepadkiem całego mienia. 4 lutego 1963 roku Sąd Najwyższy, po stwierdzeniu braku dowodów na to, iż Bryn wrócił w celu wykonania zadań dla amerykańskiego wywiadu, zamienił karę na dożywocie. Władysław Gomułka regularnie wymagał aktualnych informacji na temat jego sytuacji. Po zniesieniu dożywocia w 1970 roku, wyrok automatycznie przekształcono na 25 lat pozbawienia wolności.

Śmierć

Bryn zmarł na atak serca w więzieniu w Bytomiu 1 czerwca 1978 roku. Do końca swoich dni pozostawał przy wersji o porwaniu na Filipinach oraz twierdził, że pozostawał wierny ideologii komunistycznej.

Oceny

W ocenie historiografa Leszka Gluchowskiego, Jerzy Bryn nawiązał relacje z Amerykanami, jako reakcję na niepokojący go, sowiecki antysemicki zwrot lat pięćdziesiątych. Dodatkowym motywem, które mogły kierować jego działaniami, była sytuacja osobista Bryna, który posiadał dwie żony (z pierwszą się rozwiódł) oraz czworo dzieci, co stawiało go w trudnej sytuacji finansowej. Gluchowski sugeruje, że w 1959 roku Bryn powrócił do ambasady, ponieważ Amerykanie mieli zamiar przywrócić go do struktur wywiadu PRL jako swojego współpracownika.

Jednakże, według analizy Piotra Osęki, Amerykanie zaczęli wątpić w prawdziwość ujawnionych przez Bryna informacji, co doprowadziło do oceny jego jako niewiarygodnego. W rezultacie odmówili mu wynagrodzenia, co pozostawiło go w trudnej sytuacji finansowej i bez środków do życia. Alternatywną hipotezę rzucił Krzysztof Persak, który postawił pytanie, czy Bryn mógł rzeczywiście uciec Amerykanom z zamiarem powrotu do Polski.

W 2005 roku Brynowi poświęcono odcinek popularnego serialu „S jak szpieg”, noszącego tytuł „Uciekinier”, który ukazał jego losy w kontekście skomplikowanej i niełatwej drogi życiowej.

---

Oceń: Jerzy Bryn

---