Jędrzej Kitowicz

---

Życiorys

Data oraz miejsce urodzenia Jędrzeja Kitowicza pozostają w sferze niepewności. Wg Romana Pollaka, historyka literatury, jego korzenie sięgają rodziny mieszczańskiej. Z kolei A. Zajączkowski i T. Mikulski twierdzą, iż Kitowicz pochodził ze szlachty, choć jego nazwisko nie występuje w herbarzach szlacheckich. Z tego powodu, A. Zajączkowski podkreśla, że brak dokumentacji szlacheckiej nie przesądza o nieszlacheckim rodowodzie. Kitowicz edukację rozpoczął w szkołach publicznych w Warszawie, a swoją naukę zakończył na etapie klasy retoryki.

Przez swoje życie zawodowe, pracował dla dygnitarzy zarówno duchownych, jak i świeckich, w tym w dworach magnackich. W czterdziestych latach XVIII wieku związał się z dworem biskupa Teodora Czartoryskiego, który rezydował w pałacu w Dolsku. W latach 1751-1768, Kitowicz pełnił rolę sekretarza M. Lipskiego, który był opatem komendatarnym lubińskim oraz pisarzem wielkim koronnym. W 1759 roku, M. Lipski przyznał mu wójtostwo wsi Wieszkowo na zasadzie dożywocia.

W końcu 1768 roku, Kitowicz wstąpił do konfederatów barskich do oddziału A. Morawskiego, a następnie brał udział w walkach pod przewodnictwem Ignacego Skarbka-Malczewskiego, zarówno koło Radomia, jak i w Częstochowie. W Wielkopolsce z rangi rotmistrza pełnił funkcję sekretarza marszałka Józefa Zaremby. Po tym doświadczeniu, dosłużył się urzędów sekretarza u pisarza wielkiego, referendarza koronnego Michała Lipskiego, również opata benedyktynów lubińskich, a także pozostawał w służbie biskupa kujawskiego Antoniego Ostrowskiego, późniejszego prymasa, zajmując się rachunkami biskupich dóbr.

W 1771 roku, Kitowicz wstąpił do seminarium duchownego dla misjonarzy przy kościele Św. Krzyża w Warszawie. Jak twierdzi Wł. Wóycicki, właściwym seminarium byli ojcowie pijarzy. Jednak po roku studiowania teologii, przerwał naukę, a z pomocą Andrzeja Młodziejowskiego oraz Antoniego Ostrowskiego udało mu się usunąć przeszkody na drodze do kapłaństwa w 1777 roku. Około tego samego czasu przyjął święcenia kapłańskie i przez pierwsze lata posługiwał w diecezji włocławskiej, a od 1781 roku jako proboszcz parafii św. Katarzyny w Rzeczycy, gdzie spędził resztę swojego życia. W 1788 roku postanowił uporządkować swoje rękopisy, co zaowocowało jego twórczością.

Pospolicie niemal każdy, zaczynający czytać jaką książkę, ciekawym jest wiedzieć autora…. Z takowej uwagi czyniąc zadość czytelnikowi, donoszę mu, iż jestem rodowity Polak. Prosto ze szkół udawszy się na dworską służbę, a potem do konfederacyi krajowej, a nakoniec do duchownego stanu. Niemal całe życie na publice strawiwszy i zawsze między ludźmi najpierwszymi w kraju mieszczący się, wszystko com w tych pamiętnikach napisał, albom oczami własnemi na to patrzał, albo z ust bardzo wiary godnych nieodzwłocznie słyszał, a w wielu okolicznościach samemu się znajdował: przeto pismu memu wiara bez bojaźni zawodu może być dana.

Twórczość

Jędrzej Kitowicz był znaczącą postacią w polskiej literaturze, **znanym z dwóch niedokończonych dzieł**, które powstały w Rzeczycy. Prace te były efektem jego wcześniejszych notatek oraz spostrzeżeń z Trybunałów w Piotrkowie. Jego opis obyczajów w czasach Augusta III to pionierska próba klasyfikacji zwyczajów epoki saskiej w Polsce. Z kolei „Pamiętniki, czyli Historia polska” to dzieło, które obejmuje okres od 1743 do 1798 roku, ze szczególnym uwzględnieniem konfederacji barskiej. Wydanie tych tekstów miało miejsce częściowo w 1840 roku, w formie zniekształconej przez wydawcę, oraz w całości w 1971 roku. Prace Kitowicza, a zwłaszcza jego „Opis obyczajów”, są nie tylko ważne literacko, ale również historycznie. Jego analizy współczesnych mu czasów były bardzo szczegółowe oraz pełne krytyki, w tym także wobec Stanisława Augusta i jego obozu.

Ostatnimi pracami Kitowicza było zestawienie statystyczne Polski z 1790 roku, które zawierało szczegółowe informacje o powierzchni kraju, liczbie miast i wsi, dymów wiejskich oraz miejskich, a także o populacji oraz podatkach. Warto również odnotować, że przetrwała korespondencja Kitowicza z Józefem Zarembą, w której pełnił rolę sekretarza.

Dzieła

• Listy (gazetki pisane) do Michała Lipskiego z lat 1771–1776, rękopis: Biblioteka Polska w Paryżu, sygn. 50; omówienie i publikacja fragmentów przez K. Sienkiewicza: Skarbiec historii polskiej t. 1, Paryż 1839, s. 17–18; D. Maniewska: Zagadki życia i twórczości J. Kitowicza w zbiorze: Miscellanea staropolskie, Wrocław 1962 Archiwum Literatury nr 6 (tutaj wielokrotnie używał krypt. X. J. K.),
• Korespondencja i gazetki rękopiśmienne Jędrzeja Kitowicza z lat 1771–1776, Tomasz Ciesielski (przyg.d.dr), Sławomir Górzyński (przyg.d.dr), Filip Wolański (przyg.d.dr), Warszawa-Bellerive-sur-Allier 2017, ISBN 978-83-286-0013-3 (DiG); ISBN 979-10-95627-46-3 (La Rama),
• Pamiętniki, czyli historia polska,
• cz. 1 wydana pt. Pamiętniki do panowania Augusta III i pierwszych lat Stanisława Augusta. Przez nieznajomego autora; wyd. z autografu (obecnie rękopis Biblioteki Kórnickiej, sygn. 433) E. Raczyński, t. 1-3, Poznań 1840 Obraz Polaków i Polski w XVIII W. nr 1-3; wyd. następne: Pamiętniki (z nazwiskiem autora) wyd. A. Woykowski, Poznań 1840 (także z autografu, tekst jest jednak mniej okrojony niż w wyd. Raczyńskiego),
• cz. 2 wydana pt. Pamiętniki… do panowania Stanisława Poniatowskiego. Z manuskryptu dotąd drukiem nie ogłoszonego (obecnie rękopis PAN Kraków, sygn. 1906) t. 1-3 (wyd. A. Popliński w): Dzieła historyczne ks. J. Kitowicza. Wydanie zupełne t. 4-6, Poznań 1845; przedr.: Pamiętniki… do panowania Stanisława Poniatowskiego t. 1-3, Poznań 1886,
• całość wraz z przedmową autora (pierwodruk przedmowy ogł. K.W. Wójcicki: J. Kitowicz Biblioteka Warszawska 1853, t. 1), wyd. W. Zawadzki; t. 1-3, Lwów 1882 Biblioteka Polska nr 29-31 (przedruk wyd. częściowych: Raczyńskiego z roku 1840 i Poplińskiego z roku 1845); wyd. następne: wydał A. Kaczurba, t. 1-4, Lwów 1882 (przedruk wyd. Zawadzkiego); wyd. P. Matuszewska (Warszawa) Biblioteka Pamiętników i Obcych (po roku 1967),
• fragmenty wyd.: Tygodnik Literacki 1838, t. 1, nr 2-4, 14; 1839, t. 2, nr 10, 12-13, 19; Przyjaciel Ludu, rocznik 5 (1839/1840), t. 2, nr 49-50; Orędownik Naukowy 1842, nr 45-48; 1845, nr 1-2; fragm. redakcji brulionowej (z rękopisu Biblioteki Polskiej w Paryżu, sygn. 240), wyd. K. Sienkiewicz, jak wyżej poz. 1,
• Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III,
• fragm.: Wyimki z rękopisma o obyczajach za czasów Augusta Trzeciego; wyd. (f. Skarbek), Pamiętnik Warszawski 1823, t. 4-5 (bez nazwiska autora); Orędownik Naukowy 1840, nr 9; Przyjaciel Ludu rocznik 6 (1840/1841), nr 41, 45-46,
• całość wyd. E. Raczyński, t. 1-4, Poznań 1840-1841 Obraz Polaków i Polski w XVIII W. nr 7-10 (tekst nieco okrojony); wyd. następne: (niedokończone) t. 1, Poznań 1850; „wyd. 2” t. 1-4, Petersburg i Mohylew 1855 (ze wstępem K.W. Wójcickiego); Tarnów 1881 Biblioteka Uniwersalna Arcydzieł Polskich i Obcych; t. 1-2, Lwów 1883 Biblioteka Polska nr 32-33 (ze wstępem W. Zawadzkiego); oprac. szkolne wyd. W. Jankowski, Śniatyń 1910; oprac. M. Janik, Kraków (1925) Biblioteka Narodowa seria I, nr 88; niedrukowane fragmenty wyd. M. Janik Pamiętnik Literacki rocznik 27 (1930), s. 128–157; „wyd. 2 (w Bibliotece Narodowej) zmienione, tekst po raz pierwszy wydany w całości” oprac. R. Pollak, Wrocław (1951) Biblioteka Narodowa seria I, nr 88,
• streszczenie i wyjątki podał Ł. Gołębiowski w: Domy i dwory, Warszawa 1830; Lud Polski, Warszawa 1830; Ubiory w Polsce, Warszawa 1830,
• szereg przedrukowanych fragmentów opublikowano w różnych antologiach i wypisach,
• autograf: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 2265,
• Podział Polski w trzech aktach, rękopis zaginął,
• Historia kościoła w Rzeczycy, rękopis zaginął; (informacja: W. Dąbrowski).

Listy i materiały

• Listy z lat 1763–1776, m.in. do: Snowadzkiego, J. Brodzyńskiego, I. Konopki, rękopis: Biblioteka Polska w Paryżu, sygn. 50 (zobacz ponadto Ważniejsze dzieła poz. 1); omówienie i cytowanie fragmentów D. Maniewska, jak wyżej Ważniejsze dzieła poz. 1,
• Do J. z Grodzickich Zarembiny 12 listów – z lat 1771, 1774–1775, rękopisy: Biblioteka Kórnicka, sygn. 2122-2123 (Archiwum Zarembów); list z 20 listopada 1774 ogł. J. Kozłowska-Studnicka, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej zeszyt 5 (1955), s. 236–237. Podobiznę faksymilową listu z 6 lipca 1774 ogł. R. Pollak w: Opis obyczajów…, Wrocław (1951) Biblioteka Narodowa, seria I, nr 88,
• Do J. z Grodzickich Zarembiny 3 listy – z roku 1774, autografy w zbiorach po T. Mikulskim,
• Do siostry, L. Makowskiej, z roku 1801; do S. Rutkowskiego z 1801; fragmenty ogł. K.W. Wójcicki, Biblioteka Warszawska 1853, t. 1; przedr. w: Opis obyczajów…, Petersburg i Mohylew 1855,
• Zapiski urzędowe w aktach sztabu generalnego konfederacji województw wielkopolskich od marca roku 1770 do sierpnia 1771, rękopisy: Biblioteka Kórnicka, sygn. 2096-2117 (Archiwum Zarembów); faksymile 2 autografów (z 28 sierpnia i 8 grudnia 1770) ogł. J. Kozłowska-Studnicka, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej zeszyt 5 (1955), tabl. 42-43,
• Notatki(?)-autografy, rękopis: Biblioteka Polska w Paryżu, sygn. 49,
• Oryginał umowy dzierżawnej zawartej z A. Ostrowskim 20 grudnia roku 1777, Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu (Księgi grodzkie Konińskie, relacja księga 24, karty 332-333; faksymile fragmentu ogł. D. Maniewska; jak wyżej Ważniejsze dzieła poz. 1),
• Testament z 9 lutego roku 1799, ogł. K.W. Wójcicki; jak wyżej Ważniejsze dzieła poz. 3,
• Akt zgonu, ogł. W. Dąbrowski, Pamiętniki Literackie rocznik 51 (1961), zeszyt 4, s. 476.

Ponadto materiały Kitowicza znajdują się w rękopisach: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 685 (w zbiorze drobnych dokumentów do dziejów rodzin szlacheckich); Wojewódzkie Archiwa Państwowe w Krakowie i Poznaniu.

---

Oceń: Jędrzej Kitowicz

---