Jean Epstein

---

Życiorys

Jan, znany później jako Jean Epstein, przyszedł na świat w Warszawie. Jego ojciec, Juliusz Eugeniusz Epstein, pochodził z renomowanej, spolonizowanej rodziny żydowskich bankierów. W czasie wojny francusko-pruskiej służył w armii francuskiej, za co zyskał obywatelstwo francuskie. Po powrocie do kraju zajął się zarządzaniem fabryką papieru w Soczewce. Wkrótce ożenił się z Heleną Marią Rompel, córką polskiego cieśli. Jan był jednym z dwojga ich dzieci. W 1907 roku, po śmierci ojca, wyemigrowali do Fryburga w Szwajcarii, gdzie Jan osiedlił się na stałe w katolickim internacie francuskim, a wakacje spędzał w Fontainebleau. Ukończywszy szkołę średnią w 1915 roku, Epstein przeniósł się wraz z rodziną do Lyonu, by tam studiować medycynę.

Krytyka literacka i filmowa

Dzięki wykształceniu w tradycji inteligenckiej, Epstein dysponował bogatą wiedzą literacką oraz filozoficzną. W latach 1917-1920 z zainteresowaniem podjął się krytyki literackiej. W tym czasie, razem z rówieśnikami z wydziału medycznego, założył awangardowe czasopismo „Promenoir”. Chociaż na pewien czas zajmował się także malarstwem oraz wzornictwem przemysłowym, szczególnie uwagę jego przyciągało nowoczesne kino, które pasjonowało również jego siostrę, Marie Epstein. W 1923 roku przeniósł się do Paryża, gdzie podjął pracę w wydawnictwie Éditions de La Sirène. Wcześniej udało mu się wydać pracę teoretyczną pt. „Poezja współczesna, nowy stan inteligencji” (1921). Oprócz tego, Epstein opublikował również inne istotne pozycje związane z filmem, takie jak „Witaj kino” (1921), „Liryczna mądrość” (1922) oraz „Kinematograf widziany z Etny” (1926). W Paryżu nawiązał kontakty ze środowiskiem artystycznym, gdzie poznał znane osobistości, jak Louis Delluc, Abel Gance, Fernand Léger oraz Marcel L’Herbier.

Okres impresjonizmu

W 1921 roku Epstein pomagał podczas realizacji niedokończonego filmu Louisa Delluca pod tytułem „Grzmot”, co było jego pierwszym krokiem w kierunku kariery reżyserskiej. W okresie kina niemego stworzył szereg filmów fabularnych i dokumentalnych. Niektóre z nich uznawane są za dzieła awangardowe, chociaż ich produkcja nie przynosiła zysków, co zmuszało go do podejmowania pracy nad filmami komercyjnymi. Marie Epstein była jego nieocenioną asystentką podczas tych działań, a także pisała dla niego scenariusze. Jego debiutancką realizacją był dokument „Pasteur” (1922), który szczegółowo przybliżał życie Louisa Pasteura i został dobrze odebrany przez krytyków, choć niekiedy nazywany był „akademickim”. Wkrótce również podpisał z wytwórnią Pathé dziesięcioletni kontrakt reżyserski, co zaowocowało w 1923 roku realizacją czterech filmów: „Czerwona oberża”, „Wierne serce”, „Niewierna góra” oraz „Piękna Niwernianka”. Najwięcej emocji w filmowym świecie wzbudził „Wierne serce”, na które reakcje krytyków były skrajne – od entuzjastycznych po negatywne.

W połowie lat 20. Epstein zakończył współpracę z Pathé, a dzięki Aleksandrowi Kamenko dołączył do wytwórni Albatros, która została utworzona przez rosyjskich imigrantów, takich jak Aleksander Wołkow oraz Iwan Mozżuchin. W Albatrosie Epstein nakręcił trzy filmy: „Lew Mogołów” (1924), „Plakat” (1924), „Podwójna miłość” (1925) oraz „Przygody Roberta Macaire” (1926). W 1926 roku założył własną wytwórnię filmową Les Films Jean Epstein, która funkcjonowała przez zaledwie dwa lata, ale w tym okresie zrealizował znaczące filmy schyłkowego impresjonizmu, takie jak „Lustro o trzech twarzach” (1927) oraz „Upadek domu Usherów” (1928).

Cykl bretoński i losy powojenne

Po ukończeniu „Upadku domu Usherów” Epstein udał się na Bretanię, gdzie zrealizował cykl filmów balansujących między fabułą a dokumentem. Obejmuje on produkcje takie jak „Finis terrae” (1929), „Morze Kruków” (1931) oraz „Złoto mórz” (1932). W tym okresie stworzył również zaginione dokumenty „Bretania” (1936) i „Burgundia” (1936), nakręcone z okazji wystawy światowej w Paryżu. W latach 30. Epstein produkował także komercyjne filmy popularne, w tym „Człowiek z samochodem Hispano” (1933), „Władczyni Libanu” (1934), „Serce włóczęgi” (1936) oraz „Kobieta z krańców świata” (1937).

Druga wojna światowa oraz niemiecka okupacja spowolniły jego karierę; został odsunięty od pracy w branży filmowej. Dzięki swoim znajomościom wśród władz udało mu się uniknąć poważnych represji. Po wojnie zrealizował jeszcze jeden film inspirowany legendami bretońskimi, „Zaklinacz burzy” (1947). Oprócz reżyserowania, pracował również jako wykładowca w szkole filmowej Institut des hautes études cinématographiques (IDHEC), gdzie uczył jednego z późniejszych twórców filmowych, Alaina Resnaisa.

Twórczość

Filmy impresjonistyczne

Dzieła Jean Epsteina z całą pewnością wpisują się w ramy awangardy filmowej. W okresie kina niemego, korzystał on z innowacyjnych technik, takich jak szybki montaż, kontrastowe zestawienia wizualne oraz wielokrotne ekspozycje. Zastosowanie tych metod miało na celu uchwycenie różnorodnych stanów emocjonalnych i psychicznych swoich postaci.

W jednym z jego najbardziej znaczących filmów, Czerwona oberża (1923), zastosowano nietypowe techniki kamery, operując jazdami kamery wokół stołu, co wzbudziło sensację wśród krytyków filmowych, jak zauważa Zbigniew Czeczota-Gawrak. Kolejnym znakomitym dziełem był Wierne serce (1923), w którym Epstein dążył do oddania psychologii swoich bohaterów poprzez intensywne zbliżenia na ich twarze i ukazując ich wewnętrzny świat poprzez wizualne środki wyrazu. Ruch kamery miał za zadanie podkreślenie subiektywnego odbioru postaci oraz to, co w świecie filmu nazywane jest fotogenią.

W krótkometrażowym filmie Lustro o trzech twarzach (1927) Epstein wprowadził subiektywne punkty widzenia, jakie różne bohaterki przedstawiają na temat jednego mężczyzny. Historia jest opowiedziana przez pryzmat tych sprzecznych opowieści, co dodaje jej głębi.

Niektórzy historycy kina uważają, że jego adaptacja noweli E.A. Poe, Upadek domu Usherów (1928), to najlepsze odzwierciedlenie jego stylu. Oprócz przedstawiania stanów emocjonalnych postaci, Epstein wykorzystał impresjonistyczne oraz ekspresjonistyczne środki wizualne, aby uchwycić mroczną atmosferę literackiego pierwowzoru, współpracując przy tym z Luisem Buñuelem.

Filmy z cyklu bretońskiego

W 1927 roku Epstein zwrócił uwagę na zmieniające się postrzeganie swojego stylu. Uznawał, że środki wyrazu, które kiedyś były nowatorskie, takie jak szybki montaż oraz ekspresywne ruchy kamery, stały się trywialne. Epstein postulował zatem konieczność powrotu do bardziej klasycznych, prostych form filmowych.

Owocem tych przemyśleń był cykl filmów osadzonych w Bretanii (1929–1936), gdzie Epstein skupił się na zwyczajnym życiu mieszkańców nadbrzeżnych wsi. Łączył w tych dziełach narrację fabularną z dokumentalnym stylem. W swoich filmach zrezygnował z efektownych chwytów impresjonistycznych, koncentrując się na opowiadaniu prostych, autentycznych historii, w których występowali naturszczycy.

Film Finis Terrae (1929) ten jest niemy, a dramatyzm osiągnięty jest poprzez obrazy natury: wzburzone fale, siłę wiatru oraz majestatyczne chmury. W Morze kruków (1931) początkowo również znacząca była cisza, która potem została wzbogacona muzyką oraz dźwiękiem fal, podczas gdy w filmie Złoto mórz (1932) akcja rozgrywa się na wyspie Hœdic, angażując lokalnych rybaków jako aktorów.

Między tymi realizacjami Epstein tworzył również kino komercyjne, przyciągając szerszą publiczność.

Teoria filmu

Jako teoretyk Epstein często zajmował się zdolnością kina do reinterpretacji rzeczywistości poprzez manipulację obrazem, montaż oraz zastosowanie efektów specjalnych. Jego ambicją było wypracowanie takich środków, które umożliwiałyby przedstawienie złożonej psychologii postaci na poziomie porównywalnym z literackim. Chciał, aby obraz filmowy posiadał ekspresję charakterystyczną dla poezji i muzyki.

Epstein starał się łączyć intuicyjne oraz empiryczne metody myślenia, co zapoczątkowało rozwój koncepcji fotogenii, wcześniej sformułowanej przez Louisa Delluca. Dla Epsteina fotogenia oznaczała sposób obrazowania rzeczywistości, który łączył emocjonalny odbiór z intelektualnym zrozumieniem. To właśnie poprzez ruch i zmienność, a nie statyczne piękno, Epstein widział prawdziwe piękno filmowanych przedmiotów—uważając, że najpiękniejsze nie są usta, które już się uśmiechają, lecz te, które dopiero zaczynają przekształcać się w uśmiech. W swoich rozważaniach analizował także filozoficzne aspekty filmu, dostrzegając w nim ciągły proces przemiany, który odzwierciedlał ideę zmienności.

Filmografia

Jean Epstein był wpływowym reżyserem francuskim, który stworzył wiele znaczących dzieł w historii kinematografii. Jego filmografia obejmuje różnorodne tytuły, które zyskały uznanie zarówno w kraju, jak i za granicą. Poniżej przedstawiamy listę filmów, które wyreżyserował:

• Pasteur (1922),
• Les Vendanges (1922),
• Niewierna góra (La Montagne infidèle, 1923),
• Wierne serce (Coeur fidèle, 1923),
• Czerwona oberża (L’Auberge rouge, 1923),
• Lew Mogołów (Le Lion des Mogols, 1924),
• La Goutte de sang (1924),
• Piękna Niwernianka (La Belle nivernaise, 1924),
• Plakat (L’Affiche, 1924),
• Podwójna miłość (Le Double Amour, 1925),
• Przygody Roberta Macaire (Les Aventures de Robert Macaire, 1925),
• Mauprat (1926),
• Au pays de G. Sand (1926),
• Sześć i pół na jedenaście (Six et demi onze, 1927),
• Lustro o trzech twarzach (La Glace à trois faces, 1927),
• Upadek domu Usherów (La Chute de la maison Usher, 1928),
• Finis Terrae (1929),
• Jego głowa (Sa tête, 1929),
• Le Pas de la mule (1930),
• Paryska Notre-Dame (Notre-Dame de Paris, 1931),
• Morze kruków (Mor vran, 1931),
• Złoto mórz (L’Or des mers, 1932),
• Człowiek z samochodem Hispano (L’Homme à l’Hispano, 1933),
• Władczyni Libanu (La Châtelaine du Liban, 1934),
• Pieśń Armoru (Chanson d’Armor, 1934),
• La Vie d’un grand journal (1934),
• Serce włóczęgi (Coeur de gueux, 1936),
• Burgundia (La Bourgogne, 1936),
• Bretania (La Bretagne, 1936),
• Życie jest piękne (Vive la vie, 1937),
• Kobieta z krańców świata (La Femme du bout du monde, 1937),
• Robotnicy budowlani (Les Bâtisseurs, 1938),
• Wodociąg (Eau vive, 1938),
• La Relève (1938),
• Arterie Francji (Artères de France, 1939),
• Zaklinacz burzy (Le Tempestaire, 1947),
• Ognie morza (Les Feux de la mer, 1948).

Publikacje

„Jean Epstein, jako wybitny krytyk filmowy, pozostawił po sobie wiele znaczących publikacji, które przyczyniły się do rozwoju tego medium. Jego kluczowe dzieła obejmują:

• Witaj kino (Bonjour, cinéma, 1921),
• Poezja współczesna, nowy stan inteligencji (La Poésie d’aujourd’hui, un nouvel état d’intelligence, 1921),
• Liryczna mądrość (La Lyrosophie, 1922),
• Kinematograf widziany z Etny (Le Cinématographe vu de l’Etna, 1926),
• Fotogenia rzeczy nieważkich (La Photogénie de l’impondérable, 1935),
• Inteligencja maszyny (L’Intelligence d’une machine, 1946),
• Film diabelski (Le Cinéma du diable, 1947),
• Duch filmu (Esprit de cinéma, 1955).

W obszarze literatury pięknej, jego twórczość obejmowała również:

• Les Recteurs et la sirène (1934),
• L’Or des mers (1932).

---

Oceń: Jean Epstein

---