Roman Zmorski

---

Życie

Roman Zmorski był synem urzędnika. Dzieciństwo spędził w Warszawie oraz na Mazowszu. Edukację rozpoczął na Podlasiu w Białej Podlaskiej, a zakończył w stolicy. Z powodu działalności konspiracyjnej został relegowany z warszawskiego gimnazjum na Lesznie. Należał do tzw. Cyganerii Warszawskiej, wyróżniając się tam swoją ekstrawagancją oraz radykalizmem. Był współredaktorem „Nadwiślanina” i Jaskułki. Brał również udział w spisku Karola Levittoux, co zakończyło się kilkumiesięcznym pobytem w Cytadeli.

Zmorski współpracował z Edwardem Dembowskim, który wprowadził go do Stowarzyszenia Ludu Polskiego. W latach 1842–1843 wędrował po Mazowszu, zbierając folklor oraz prowadząc agitację wśród ludności. W związku z aktywnością konspiracyjną często zmieniał miejsce pobytu. W 1843 roku opuścił Królestwo Polskie, kierując się do Poznańskiego. Władze pruskie wystawiły za nim list gończy. W tym trudnym czasie znalazł schronienie w Lewkowie koło Ostrowa Wielkopolskiego, u Wojciecha Lipskiego, gdzie także zafascynował się ideami panslawizmu.

Później rozpoczął publikację swoich wierszy w poznańskim „Tygodniku Literackim”. W celach etnograficznych podejmował wyprawy na Pomorze oraz Śląsk. Z czasem ukrywał się w Osieku koło Skalmierzyc, w majątku Parczewskich. W 1845 roku w Gostyczynie potajemnie ożenił się z Teklą Parczewską. W Paryżu spotkał Adama Mickiewicza i Słowackiego, co miało ogromny wpływ na jego twórczość i aktywność intelektualną.

W latach 1848–1850 przebywał na Łużycach, gdzie związał się z tzw. budzicielami Serbów Łużyckich, a w Budziszynie wydawał pismo „Stadło”. W 1855 roku działał jako agent księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w Konstantynopolu, a następnie w Serbii, gdzie miał na celu pozyskanie Słowian bałkańskich do współpracy w walce z Rosją.

W latach 1858–1863 Zmorski znów mieszkał w Warszawie, a w 1862 roku ponownie został uwięziony w Cytadeli, prawdopodobnie z powodu uczestnictwa w patriotycznych manifestacjach. W Krakowie i Warszawie prowadził działalność wydawniczą, publikując tajne czasopisma. Ostatnie lata jego życia spędzone zostały w Dreźnie, w trudnych warunkach.

Córką Romana i Tekli była Zbigniewa Zmorska (1852-1895), która także zyskała uznanie jako pisarka i literatka. Roman Zmorski był również tłumaczem literatury serbskiej; wydał zbiór przetłumaczonych pieśni oraz badał słowiańskie legendy. Jest autorem wiersza-wróżby, w którym przewidywał powrót „słowiańskiego prawa i mowy” na „słowiańską górę” – Ślężę; powstał on jako opis do księgi pamiątkowej schroniska. Obecnie jego imię nosi Dom Turysty PTTK znajdujący się na Ślęży.

Twórczość

Stylizowana na tradycyjną ludową przyśpiewkę poezja Romana Zmorskiego odkrywa przed czytelnikiem świat, który emanuje frenezją, napięciem, krwawymi scenami oraz głębokim smutkiem. Dlatego też znajduje się ona w obrębie nurtu literackiego XIX wieku, określanego jako „czarny romantyzm.”

Chociaż twórczość Romana Zmorskiego jest objętościowo dość niewielka, to niemal w całości wpisuje się w nurt liryki ludowej polskiego romantyzmu. Jest jednakowoż diametralnie różna od prac bardziej znanych przedstawicieli tego gatunku, takich jak Władysław Syrokomla, a zwłaszcza Teofil Lenartowicz, który czerpał z tej samej mazowieckiej tradycji. Zmorski w swojej pracy zamiast romantycznych, idyllicznych obrazków oferuje wizje pełne przemocy i mroku, które można porównać do intensywnych poematów szkoły ukraińskiej w polskim romantyzmie.

Przyroda oraz duchowy świat chłopów w twórczości Zmorskiego złączone są poprzez silny paralelizm. W związku z tym, przedstawiony w jego dziełach świat cechuje skrajny fatalizm i przerażenie; krajobraz jest burzliwy i obfituje w oznaki zbliżającego się „czegoś okropnego”. Najbardziej znanym utworem ilustrującym tę tematykę jest znana ballada pt. Dziwy. Improwizacja, która opisuje ponurą nocną scenerię, gdzie żona dokonuje morderstwa swojego męża w noc poślubną, a duch zbrodniarki zostaje zmuszony do wiecznego błąkania się po pobliskim jeziorze w szaleństwie.

Podobne wizje można znaleźć w innym wierszu, Wróżby Mazura, który w niecodzienny sposób ukazuje zbliżającą się chłopską rzeź poprzez niepokojący obraz nadchodzącego zimowego poranka. Oto fragmenty tej pieśni:

Hej − hej! rumiano, rumiano
Słońce za bór zapada –
Będzież to jutro rano
Wicher i mróz nielada!

Hej – hej! co noc za wieś
Biegą wyć w pustkach psi;
Lud szemrze w każdej wsi,
Będzież to, będzie rzeź!

Dramat Zmorskiego, Lesław. Szkic fantastyczny, emanuje barokowymi motywami śmierci oraz grozy egzystencji. Przestrzeń tej opowieści została podzielona na poziom rzeczywisty oraz fantastyczny, a jej koordynaty wypełniają postaci wyjęte z pogańskich podań ludowych, takie jak topielce, strzygi i rusałki. To Śmierć stanowi spoiwo łączące przerażający świat ludzi z mrokiem krainy duchów. Poeta przedstawia życie jako ciągłą wędrówkę w stronę śmierci, a jedynym aktem głębokiego indywidualizmu i pragnienia wolności jest samobójstwo.

W poezji Zmorskiego poruszane są także zagadnienia rewolucji. Wiersze takie jak Ognia!, Kruk czy Anioł-Niszczyciel, zbliżają ten etap twórczości warszawskiego cygana do typu liryki refleksyjnej. Ruchy rewolucyjne autor łączy z ideą destrukcji i zburzenia, które są niezbędne w kontekście głębszej analizy historycznej. Zmorski sugeruje, że katastrofa jest konieczna, ale jedynie wówczas, gdy będzie połączona z ideą odrodzenia. Tematyka rewolucji powraca także w poemacie narracyjnym Wieża siedmiu wodzów, który, korzystając z słowiańskiej legendy o „siedmiu sprawiedliwych rycerzach”, przewiduje spełnienie się Dobra w Królestwie ziemskim.

Dzieła

Roman Zmorski, znany z różnorodnych osiągnięć literackich, pozostawił po sobie szereg znaczących dzieł, które wpłynęły na kulturę i literaturę polską w XIX wieku. Wśród jego najważniejszych publikacji znajdują się:

• Poezje, Warszawa, 1843,
• Lesław, Ostrów Wielkopolski, 1847,
• Podania i Baśni ludu, 1852 (pierwotnie pod nazwiskiem R. Zamarski),
• Domowe wspomnienia i powiastki, 1854,
• Narodowe pieśni serbskie, wybrane i przełożone, 1853,
• Nad Sawą i Drawą, 1956.

---

Oceń: Roman Zmorski

---