Rachel Zylberberg

---

Dzieciństwo i edukacja

Rachel Zylberberg przyszła na świat w Warszawie w dniu 5 stycznia 1920 roku. Urodziła się w rodzinie ortodoksyjnych Żydów, a jej rodzicami byli Aleksander Zylberberg (znany również jako Sender) oraz Masza, z domu Nordwind. Rodzina Zylberbergów prowadziła sklep mleczarski, najpierw przy ulicy Nowolipki 37, a później przy Nowolipkach 40A.

W trakcie swojego rozwoju edukacyjnego Rachel uczęszczała do Gimnazjum Żydowskiego oraz do liceum „Jehudyjah” zlokalizowanego na ulicy Długiej, które ukończyła w roku 1939. Już w czasach szkolnych zaczęła angażować się w działalność społeczną, przystępując do organizacji Ha-Szomer Ha-Cair. To właśnie tam miała zaszczyt współpracować z Mordechajem Anielewiczem, który później stał się dowódcą powstania w warszawskim getcie.

Rachel wyróżniała się zarówno w nauce, jak i w sporcie. Była również znana z wyjątkowych zdolności organizacyjnych, co zaprowadziło ją do roli liderki grupy młodszych uczniów w 1938 roku. Maturę zdała w szczególnym momencie, całkiem przypadkowo w dniu 1 września 1939 roku, gdy to miała miejsce niemiecka inwazja na Polskę. Tylko dwa i pół tygodnia później, 17 września, Polska została zaatakowana przez ZSRR od wschodu.

Na sowieckiej Litwie

Rachel Zylberberg, wspólnie ze swoją siostrą Rut, postanowiła uciekać przed niemieckim zagrożeniem, udając się do wschodniej Polski. Ich pierwszym przystankiem były Kiejdany, które w owym czasie znajdowały się pod władzą ZSRR. Tam dołączyła do kibucu Ha-Manof. Z biegiem czasu przeniosła się do Wilna, gdzie stała się częścią lokalnego kibucu Ha-Szomer Ha-Cair. W Wilnie mieszkała razem z narzeczonym, Moszem Kopito, bliskim przyjacielem Mordechaja Anielewicza, który zaangażował się w ruch znacznie wcześniej.

Równy miesiąc po ich przybyciu, 22 lutego 1941 roku, przyszedł na świat ich córka Maja. Niestety, cztery miesiące później, 22 czerwca, w wyniku operacji znanej jako Operacja Barbarossa, armia niemiecka zaatakowała pozycje radzieckie w regionie wschodniej Polski. W swoich wspomnieniach Rachel opisała brutalną „deportację” Żydów z getta do pobliskich Ponar, na peryferiach Wilna, gdzie doszło do masowych mordów na Żydach ze strony nazistów oraz ich kolaborantów.

*Cytat:*

To była noc horrorów. My – członkowie HaSzomer HaCair – ukryliśmy się w jednym mieszkaniu. Słyszeliśmy głosy dochodzące z ulicy. Pojazdy Niemców zatrzymywały się i wówczas słyszeliśmy głosy, krzyki, strzały, i rozdzierający serce płacz. W ten właśnie sposób ewakuowali ulicę po ulicy. Dokąd? Do lasów w pobliżu miasta, Ponar, bez wątpienia doliny rzezi.

W obliczu zagrożenia Zylberberg znalazła schronienie w polskim klasztorze dominikanek, który znajdował się w lesie, około 6 kilometrów od Wilna. To tam miała szansę na przetrwanie, dzięki pomocy s. Bertrandy, znanej jako Anna Borkowska, uznanej później za Sprawiedliwą wśród Narodów Świata. Z relacji wynika, że Zylberberg ukrywała się w klasztorze razem z Abą Kownerem i Józefem Szamirem, a łącznie w schronieniu znalazło się od 15 do 20 Żydów. W tym czasie narodził się pomysł powstania. Zadanie to ułatwiła Jadwiga Dudzic, która nawiązała niezbędny kontakt pomiędzy powstańcami Ha-Szomer Ha-Cair i klasztorem, z pomocą Ireny Adamowicz.

Kiedy Mosze Kopito został tragicznie zabity przez Niemców podczas próby zaopatrzenia swojej córki, Rachel postanowiła umieścić Maję pod przybranym nazwiskiem Jadwiga Sogak w sierocińcu w Wilnie, ale losy Mai pozostają nieznane do dziś. Istnieje nadzieja, że mogła przeżyć Holocaust.

W tym trudnym czasie kierownictwo Ha-Szomer Ha-Cair postanowiło, że Zylberberg powinna wrócić do Warszawy. Wówczas Chajka Grossman została wyznaczona do przetransportowania Sarenki, jak nazywano Rachel, z powrotem do stolicy. Zylberberg musiała przebrać się za dziecko Grossman, mimo że obie były młode, Grossman miała jednak nieco więcej doświadczenia.

*Cytat:*

Tym razem nie przyjechałam do Warszawy sama. Przyjechałem z Sarenką. Musiałam przewieźć Sarenkę z Wilna do Warszawy, po katastrofie z Moszem Kopito, jej przyjacielem. Postanowiliśmy przenieść ją do jej warszawskiej rodziny i pozwolić jej tam dołączyć do akcji.

Celem powrotu Zylberberg było wsparcie rodziny w prowadzeniu sklepu spożywczego na Nowolipkach, w sercu warszawskiego getta, a także monitorowanie sytuacji, która zagrażała ich życiu.

Powrót do getta warszawskiego i śmierć

W styczniu 1942 roku Zylberberg powróciła do getta warszawskiego, gdzie podjęła pracę w spółdzielni krawieckiej. W tym czasie miała okazję współpracować z Mirą Fuchrer oraz Tową Frenkel, a swoje życie koncentrowała na ulicy Nowolipie 40a. Jej powrót do getta miał na celu dwa zasadnicze aspekty.

Po pierwsze, pragnęła przekazać wiedzę naocznego świadka o brutalnej eksterminacji Żydów, która miała miejsce w Ponarach, niedaleko Wilna. Z chwilą, gdy Zylberberg dotarła do Warszawy, żydowska społeczność nie była świadoma tej tragicznej sytuacji. Po drugie, Zylberberg dążyła do wspierania buntu przeciwko niemieckiej okupacji. Do podziemia żydowskiego dołączyła niezwłocznie po powrocie.

Wkrótce wokół niej zgromadziła się grupa młodych ludzi, którym z pasją relacjonowała szczegóły dotyczące masakry, jaką przeżyli Żydzi w Ponarach. Świadectwo Zylberberg tak opisywała Aliza Wittis Shomron:

„Któregoś dnia zwołaliśmy spotkanie naszej brygady z nową młodą delegatką z wileńskiego getta. Wydaje mi się, że nazywała się Sarenka (albo może Rachel?). […] Przed nami stała młoda kobieta, około 22 lat, w jej włosach już pojawiły się siwe pasemka. W półmroku wyglądała godnie, ale jej oczy były przygaśnięte.”

Aliza Wittis Shomron, „Youth Under Fire”, s. 74–75

Niestety, Rachel Lea Sarenka Zylberberg zginęła w bunkrze na Miłej 18. Na pamiątkowym kamieniu umiejscowionym pod tym adresem widnieje jej imię. W chwili śmierci miała jedynie 23 lata.

Dalsza lektura

Przygotowana lista lektur stanowi cenny zbiór źródeł dotyczących różnych aspektów historii, kultury i doświadczeń Żydów, a szczególnie tych związanych z tematyką partizancką oraz holokaustu. Warto zwrócić szczególną uwagę na następujące pozycje:

• The Book of Jewish Partisans, Volume 2: 707,
• Chajka Grossman, „The Underground Activists”. Moreshet Publishers, 1965, s. 109,
• Aliza Vitis Shomron, „Youth In Flames”, s. 74–75,
• Moshe Domb, „Schmelzownik”, Moreshet Publishers, 2000,
• Professor Dinah Porat „Holocaust and War”, s. 71,
• Melech Neustadt „Destruction and Rebellion of the Warsaw Jews”, 1946, s. 294–295,
• Wywiad z Jackiem Fliederbaumem, Tel Aviv, 2002,
• Wywiad z Moshe Dombem, Kfar Menahem, 2001.

Każda z wymienionych pozycji wnosi istotne informacje i spostrzeżenia, które mogą być pomocne w zrozumieniu złożoności tematów związanych z historią Żydów oraz ich walką o przetrwanie w trudnych czasach.

---

Oceń: Rachel Zylberberg

---