Maria Wirtemberska

---

Życiorys

Maria Wirtemberska, znana również z niezwykłych okoliczności swojego pochodzenia, przyszła na świat jako córka Adama Kazimierza Czartoryskiego, który pełnił rolę generała wojsk podolskich, oraz Izabeli z Flemmingów. Istnieją jednak sugestie, że jej prawdziwym ojcem mógł być król Stanisław August Poniatowski, ówczesny kochanek Izabeli. Z tego powodu często obdarzali ją szyderczym mianem „Ciołkówny”, od herbu Poniatowskich. W młodości wychowywała się w Warszawie, w przepięknym Pałacu Błękitnym, co miało duży wpływ na jej intelektualny rozwój.

W 1782 roku rodzina Czartoryskich postanowiła przeprowadzić się do Puław, gdzie Maria miała możliwość otrzymania starannego wykształcenia w domowych warunkach. Wśród jej nauczycieli była zarówno francuska guwernantka Madeleine Petit, jak i znane postacie, takie jak Franciszek Karpiński, F.D. Kniaźnin oraz J.P. Norblin, którzy wnieśli wiele do jej kształcenia.

W dniu 28 października 1784 roku, w Siedlcach, Maria poślubiła księcia Fryderyka Ludwika Würtemberg-Montbéliard, jednocześnie siejąc niepokój wśród panujących rodów w Prusach, z którymi był spokrewniony (był siostrzeńcem króla Fryderyka II Wielkiego) oraz w Rosji (bratem wielkiej księżnej, a później carycy Marii Fiodorownej). Zaledwie trzy miesiące po ślubie młoda para opuściła Polskę, udając się na dłuższy czas do Berlina, a następnie do Montbéliard, gdzie osiedlili się w zamku w Trzebiatowie na Pomorzu.

W 1788 roku wrócili oni do Polski, gdzie książę uzyskał indygenat oraz nominację na generała-majora, stając się dowódcą wojsk małopolskich. W działaniach wojennych z Rosją w 1792 roku książę, wzbudzając obawy, symulował chorobę, co doprowadziło do niekorzystnych dla Polski rezultatów. Ostatecznie, po zerwaniu z Rzeczpospolitą, opuścił jej terytorium, a Maria, nie mogąc dłużej tego tolerować, podjęła w maju 1792 roku kroki rozwodowe.

Na pewien czas swoją siedzibę znalazła w warszawskim klasztorze sióstr sakramentek. Rozwód z księciem został sfinalizowany w październiku 1793 roku, a warunkiem, na który przystał książę, było oddanie syna, Adama Karola Wilhelma, którego Maria wychowała w duchu patriotyzmu, mimo że książę miał inne podejście, wychowując go w wrogości do Polski. W latach 1791-1796 zbudowano dla niej, według projektu Piotra Aignera, wspaniały Pałac Marynki.

Po rozwodzie Maria Wirtemberska przebywała głównie w Warszawie, a od 1798 do 1804 roku spędzała zimy w Wiedniu, a lata w Puławach oraz Sieniawie, a nawet w Karlsbadzie w 1796 roku. Po III rozbiorze Polski, postanowiła zainwestować swoje siły w tworzenie muzeum pamiątek narodowych w Puławach. Zajęła się także dbaniem o ostateczny rozwój wsi Pilica, której położenie bardzo jej się spodobało. W okolicy urządziła park, przekształcając przestrzeń po poprzednich właścicielach, a także zbudowała pałac i katolicki kościół.

Jej park zyskał na renomę, przewyższając sławą nawet Arkadię koło Nieborowa, należącą do Radziwiłłowej, oraz Ogród na Powązkach, będący własnością jej matki. Zarządzał tym majątkiem Franciszek Lessel. Wspólnie z matką, Maria angażowała się w działalność filantropijną oraz edukacyjną, pomagając lokalnym chłopom. Jej piękna osobowość przyciągała uwagę wielu znakomitych mężczyzn, wśród których należy wymienić Ludwika Kropińskiego, Tadeusza Matuszewicza oraz Jana Maksymiliana Fredro. Z wzajemnością darzyła szczególnym uczuciem księcia Józefa Poniatowskiego.

Po powstaniu listopadowym Maria Wirtemberska osiedliła się w Galicji, a w 1837 roku osiedliła się na stałe w Paryżu, w domu swojego brata, księcia Adama Jerzego. Zmarła w Paryżu, pozostawiając po sobie niezatarte ślady w polskiej historii.

Twórczość

Od 1808 do 1816 roku Maria Wirtemberska kierowała w Warszawie salonem literackim, znanym jako błękitne soboty, który przyciągał wielu wybitnych gości, w tym Juliana Ursyna Niemcewicza. W aktywnościach literackich brała udział w posiedzeniach Towarzystwa Iksów. Jej dzieło, Malwina, czyli domyślność serca, stworzone w 1813 roku, uznawane jest za pionierską polską powieść psychologiczno-obyczajową. Po roku 1820 autorka zdecydowała się ograniczyć swoją twórczość literacką.

Ważniejsze utwory

• w piętnastu wierszach, takich jak: Żale Marii Stuart, Miłość i słowa, Corolian dit à sa mère, Grzyb i poziomka, Konar, Marynki do mojej matki, Nasze życie powązkowskie, Z Katula, Z l’abbè de Lille, Halina i Filon, rękopis dostępny w Bibliotece Czartoryskich sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65); fragmenty publikowane m.in. przez L. Dębickiego w „Przewodniku Naukowym i Literackim” 1887;
• wspomnienia z lat 1792 i 1794 w formie fragmentu rękopisu (autograf i kopia) znajdujące się w Bibliotece Polskiej w Paryżu sygn. 537;
• opis obchodów w Puławach, które miały miejsce w latach 1803 i 1806, rękopis z Biblioteki Czartoryskich sygn. ew. 1078;
• Couplets de Catalons, zaśpiewane przez Prsse w Würtemberg, wydane w 1808 roku; rękopis zawierający Synonimy, dostępny w Bibliotece Czartoryskich sygn. ew. 633;
• opowiadanie o dwóch księżniczkach, Herminé i Phébé, prawdopodobnie stworzone około 1808 roku, rękopis w Bibliotece Czartoryskich sygn. ew. 633;
• fragmenty literackie w języku francuskim, m.in. Joland Alix de Beaujeu, Malvina fille du…, powstałe około roku 1808;
• powieść Malwina, czyli domyślność serca, oryginalnie napisany romans wydany w 1813 roku w Warszawie;
• diariusze podróży do Warmbrunn (Cieplic) 1816 oraz do Włoch w latach 1816-1818, a także pamiętnik z lat 1818-1824 dostępny w Bibliotece Czartoryskich sygn. ew. 3194;
• wybór utworów z lat 1816-1818, które zawierają przeżycia i refleksje po pobycie za granicą, zachowane w Bibliotece Czartoryskich sygn. ew. 630;
• powieści wiejskie, w tym Rozyna dobra córka…, dostępne w Pielgrzymie w Dobromilu z 1819 roku;
• krótką komedię Korale w jednym akcie, rękopis w Bibliotece Czartoryskich sygn. ew. 633;
• opis cennych pamiątek z Świątyni Sybilli w Puławach, datowany na około 1827 roku.

Przekłady

• (J.P. Claris de Florian): Ojciec dobry, komedia w jednym akcie, przekład z języka francuskiego, sporządzony w Treptow 18 listopada 1786 roku;
• zbiór tłumaczeń, wręczonych A.K. Czartoryskiemu przez córki, datowany na 1794 roku.

Listy i materiały

• korespondencja do brata, A.J. Czartoryskiego, z lat 1781-1802, z rękopisami w Bibliotece Czartoryskich, sygn. ew. 823-827;
• listy do matki, I. Czartoryskiej, z lat 1785-1787 i 1790-1816, w tym list z 2 lutego 1815 roku;
• rozmaite zapiski i korespondencje, w tym listy do Stanisława Augusta z lat 1785-1786, rękopis w Bibliotece Czartoryskich sygn. 696;
• obręb różnorodnych listów z lat 1816-1831, polegających na korespondencji z synem Adamem oraz innymi członkami rodziny;
• znaczne ilości korespondencji z lat 1830–1840 oraz notatników spisanych w kolejnych latach, z rękopisami przechowywanymi w Bibliotece Czartoryskich.

Wybrane opracowania nt. życia i twórczości Marii Wirtemberskiej

Wśród różnorodnych źródeł dotyczących życia i twórczości Marii Wirtemberskiej znajdują się istotne opracowania, które warto przytoczyć. Oto kilka z nich:

• „Gazeta Warszawska”: 1768 nr 29 (notka o urodzeniu),
• „Gazeta Warszawska”: 1784 nr 87; 1785 nr 5, 9,
• I. Czartoryska: Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w r. 1816, z francuskiego przeł. i oprac. J. Bujańska, Wrocław 1968,
• S.S. (A. Linowski): Malwina, czyli domyślność serca, „Pamiętnik Warszawski” luty 1816,
• (J. Śniadecki): Malwina. List stryja do synowicy pisany z Warszawy, „Dziennik Wileński” 1816 t. 3, s. 121–139; przedr. w: Dzieła t. 4, Warszawa 1837, s. 97–115,
• A. Jełowicki: Moje wspomnienia t. 2, Paryż 1839, s. 307,
• J.U. Niemcewicz: Pamiętniki czasów moich t. 1–2 (powst. w latach 1823–1838), wyd. J. Dihm (Warszawa) 1957 „Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych”,
• A. Cichowski: Ks. M. z Czartoryskich Wirtemberska, „Przegląd Poznański” t. 19 (1854), s. 502,
• E. Podolski: Kazanie przy żałobnym nabożeństwie za duszę… M. … Würtemberskiej miane w kaplicy niemieckiej w Londynie, Paryż 1854,
• Wspomnienie pośmiertne, „Wiadomości Polskie” 1854, s. 114 i następne.

---

Oceń: Maria Wirtemberska

---