Maksymilian Gierymski

---

Życiorys

Maksymilian Gierymski urodził się w 1846 roku w Warszawie, jako syn Józefa, długoletniego administratora Szpitala Ujazdowskiego, oraz Julii z Kielichowskich. Jego dzieciństwo miało miejsce przy ulicy Zatyłki, która dawniej łączyła Plac Mirowski z ulicą Elektoralną. W 1862 roku skończył warszawskie Gimnazjum Realne o profilu matematyczno-przyrodniczym, a kilka miesięcy później zapisał się na studia w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Nowej Aleksandrii. Równocześnie rozwijał swoją pasję do muzyki, ucząc się gry na fortepianie.

Włączył się aktywnie w wydarzenia związane z powstaniem styczniowym, decydując się na wstąpienie do oddziału powstańczego w 1863 roku, porzucając studiowanie. Dwa lata później rozpoczął naukę w warszawskiej Klasie Rysunkowej, a w 1867 roku uzyskał stypendium rządowe, co umożliwiło mu wyjazd do Monachium. Tam wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych (Antikenklasse: immatrykulacja 26 VII 1867 r.) oraz stał się członkiem tzw. grupy monachijskiej, a w 1868 roku został przyjęty do Kunstverein w Monachium. Jego twórczość zaczęła być doceniana, co potwierdziło zdobycie medalu i dyplomu na międzynarodowej wystawie w Berlinie w 1872 roku za obraz „Wiosna w małym miasteczku”.

W latach 1872-1873 spędził czas w Rzymie, a w 1874 roku dołączył do Akademii Sztuki w Berlinie. Jego życie niestety zakończyło się zbyt wcześnie, bowiem zmarł na gruźlicę w wieku niespełna 28 lat. Ostatnie lata spędził w Bad Reichenhall, gdzie został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Zenona. Opiekę nad jego grobem sprawował Jerzy Mycielski, a obraz „Grób Maksymiliana Gierymskiego w Reichenhall” powstał dzięki Jakubowi Juszczykowi.

Relacje Maksymiliana z bliskimi, jak i jego osobowość zostały w piękny sposób uchwycone przez Marię Kuczborską. W liście do Wiktora Gomulickiego napisała ona:

„Wuja Maksa znam tylko z opowiadania mojej Matki, która kochała go nadzwyczajnie, a potrafiła i w nas wpoić tę miłość z wielką czcią połączoną. Wiem, że prócz wielu zalet charakteru, odznaczał się nadzwyczaj miłym obejściem, był serdecznym, przyjacielskim. Przywiązany był bardzo do rodziny, a największą miłością obdarzał najmłodszą z całego rodzeństwa siostrę, Klotyldę (naszą Matkę); po śmierci matki otaczał ją najtroskliwszą i najserdeczniejszą opieką.”

O Maksymilianie Gierymskim mówił również Jarosław Iwaszkiewicz, który stwierdził:

„[…]Maksymilian Gierymski przede wszystkim jest artystą światowym. Jak się urodził taki człowiek, skąd się wziął? Jakim sposobem na ulicy Zatyłek w Warszawie ukazało się to zjawisko? Jakim cudem ten piękny młodzieniec tak biegle grał na fortepianie? Jak on rozumiał Etiudy Chopina? […] […] Nasłuchiwania trzech żołnierzy i chłopa w pikiecie są tak wzruszające, prawdziwe, są zwyczajne jak ta piaszczysta droga, a jednocześnie kryje się za nimi ta ‘akcja wewnętrzna’, ten ‘ton’, owo ‘dno’, o którym tak pięknie mówi Masłowski.[…] ”

Jego życie mimo krótkiej kariery artystycznej pozostawiło trwały ślad w historii sztuki polskiej.

Twórczość

Maksymilian Gierymski był osobą, która kroczyła ścieżką realizmu, przyjmując poglądy współczesnego mu H. Taine’a, który twierdził, że sztuka jest częścią szerszego kontekstu epokowego. To przekonanie artysta uwiecznił w swoich notatkach z 1873 roku, prezentując swoje przemyślenia na temat istoty sztuki. Jego zapis brzmi następująco:

Teorie wszelkie o sztuce zawierają wiele słuszności i wiele prawdy, błądzą tym zawsze jednak, że traktują o sztuce jako o nauce abstrakcyjnej jakiejś, mówią o celach i ideałach istniejących, a ku którym wszystko, co jest sztuką, zdążać niby powinno, w końcu o jakimś najwyższym ideale, o czymś, co wieloma określa się słowami, nie określając wcale ani dotykając środka. Sztuka jest zawsze wyrazem wieku, jest zawsze odbiciem upodobań, jeżeli nie całego społeczeństwa, to przynajmniej tej warstwy, do której artysta lub poeta przekonaniem lub sympatiami należał. Taka sztuka jest prawdziwą, taka tylko ma znaczenie w postępie całego świata, dla takiej miejsce też ma być zachowane w historii. Tylko imię artysty, który czuł jak człowiek swego czasu, a wolno mu tylko czuć silniej, zapisane będzie na karcie.

Maksymilian Gierymski, 1873.

Najistotniejsza część dorobku tego malarza powstała w krótkim okresie między 1869 a 1874 rokiem. Jego twórczość obejmowała m.in. sceny batalistyczne i rodzajowe, a także myśliwskie obrazy z XVIII wieku utrzymane w stylu rokokowym. Poruszał również tematy związane z powstaniem styczniowym oraz malował nastrojowe pejzaże z Mazowsza i Podlasia. W niepewnym świetle jego obrazów można dostrzec prowincjonalne miasteczka, wiejskie drogi oraz królujące nad otoczeniem karczmy i chaty. Gierymski był również aktywny jako ilustrator książek, a jego prace miały znaczący wpływ na późniejszych artystów, takich jak Józef Chełmoński, Stanisław Witkiewicz oraz jego brat, Aleksander.

Artysta był znany ze swojego zamiłowania do muzyki, które rozwijał już we wczesnych latach młodości. Zauważano, że jego malarstwo posiada liczne analogie do muzyki, a jego dzieła ukazywały głębokie powiązania między tymi dwoma rodzajami sztuki. Wypowiedział się na ten temat autor monografii, Maciej Masłowski, stwierdzając: „O czymś zupełnie innym myślał Gierymski, spowiadając się z tajemniczych, jemu tylko w całej pełni zrozumiałych, dla niego tylko uchwytnych związków swojej sztuki. Nie myślał o przedmiotach czy zjawiskach wydających dźwięki, ale o samej istocie muzyki i malarstwa, o ich wewnętrznych pokrewieństwach, o możliwościach transpozycji strukturalnych elementów muzyki do malarstwa i odwrotnie.”

Także niemiecki historyk sztuki, Adolf Bayersdorfer, opisując twórczość Gierymskiego w 1875 roku, zauważył:

Talentem i zręcznością ci malarze polscy przewyższają 'przeciętnego artystę niemieckiego zwykłej kategorii’, a w krótkim czasie umieją oni nabyć zdumiewającej wprawy technicznej z łatwością, która ma zakrój natywistyczny. […] Najznakomitszym między nimi i w ogóle celującym artystą jest (nieżyjący już, niestety) Maksymilian Gierymski, którego dzieła nadają ton i kierunek. Pod względem smaku, zręczności i oryginalności wznoszą się ponad ogół produkcji i należą do najlepszych dzieł, jakimi w ostatnich czasach pochlubić się może sztuka w Monachium. Przede wszystkim umie on nadać swoim dziełom więcej jeszcze interesu kolorystycznego, niż jego towarzysze.[…]

Również Tadeusz Dobrowolski zwrócił uwagę na osiągnięcia Gierymskiego, pisząc, że jego kolory były lokalne, lecz wyrażały się w szlachetnych, ciepłych tonacjach, a czasami przybierały odważne harmonie.

Krótki okres aktywności artystycznej Gierymskiego, który zmarł w wieku niespełna 28 lat, daje podstawy do stwierdzenia, że jego bardzo wysoko oceniane osiągnięcia były jedynie zapowiedzią znacznie większych możliwości twórczych. Stanisław Witkiewicz wskazywał na to, pisząc:

Patrząc na twórczość […] Maksa Gierymskiego doznaje się wrażenia takiego, jak kiedy chmura zalegnie Tatry i widać tylko wspinające się w jego gęstwie potężne przyczoła gór, których linie wskazują gdzieś daleko i wysoko ukryty zbieżny punkt szczytu. Widząc […] tę podstawę rozwoju przeciętego nagle przez śmierć, wyprowadza się wszystkie konsekwencje z tego, co ta podstawa znamionuje, i z podziwem i czcią wyobraża się ten idealny szczyt, do którego […mógłby] dosiąc, gdyby nie ogarnęła […go] chmura.

Związki między wizją Witkiewicza a poglądami krytyków sztuki, takimi jak M. Masłowski, który starał się zarysować rozwój twórczy Gierymskiego, podkreśliły, że jego późne prace, takie jak „Pochód Kozaków”, „szkic do 'Polowania'” i „Pejzaż miejski”, wydają się sugerować kierunek ku kolorowi, który był wówczas bardziej wyrafinowanym kolorem lokalnym niż impresjonistycznym dywizjonizmem, który wkrótce miał rozpocząć się w Francji.

Wybrane dzieła

Twórczość Maksymiliana Gierymskiego obejmuje wiele znakomitych dzieł, które są dostępne w różnych muzeach w Polsce. Poniżej przedstawiamy wybrane prace tego wybitnego artysty, które zasługują na szczególną uwagę:

• Adiutant sztabowy z 1830 roku (1869), 37,5 × 46 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Droga wśród drzew (1870), 35 × 28 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie,
• Jabłoń nad potokiem (ok. 1868), 35 × 45 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie,
• Konna kawalkada w brzezince (1870-71), 65,5 × 117 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Krajobraz jesienny – studium pejzażu (1868-69), 12,5 × 23,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Krajobraz leśny (1866), 33 × 43 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie,
• Krajobraz o wschodzie słońca – przedświt (1869), 26,5 × 36,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Noc (1872-73), 48 × 80 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Obóz Cyganów I (1867-68), 40 × 63 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie,
• Obóz Cyganów II (1867-68), 16 × 38 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie,
• Patrol polski 1830 roku (1869), 35 × 51 cm,
• Patrol powstańczy (1872-73), 60 × 110 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Patrol powstańczy przy ognisku (1872), Muzeum Narodowe w Poznaniu,
• Pogrzeb mieszczanina (1868), 26 × 36 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Polowanie w lesie (1872), 27 × 32 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Potyczka z Tatarami (1867), 47 × 53 cm, Muzeum Sztuki w Łodzi,
• Powstaniec z 1863 roku (1869), 31 × 24 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Rzeka (1868-70), 24,8 × 32,9 cm, Muzeum Śląskie w Katowicach,
• Scena powstańcza w nocy (ok. 1869), 54,5 × 82 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Sosny. Studium do obrazu „Czerkiesi pędzący do ataku” (1868), 43 × 29 cm, Muzeum Śląskie w Katowicach,
• Szarża rosyjskiej artylerii konnej (1867), 40 × 60 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Trębacz – Z polowania (ok. 1872), 17 × 22 cm, Muzeum Okręgowe w Toruniu,
• Wyjazd na polowanie I (1871), 65 × 116 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu,
• Wyjazd na polowanie II (1871), 66 × 116 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Wymarsz powstańców ze wsi w 1863 roku (1867), 17,3 × 28,7 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
• Zima w małym miasteczku (1872), 76 × 126 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie,
• Zwiad kozaków kubańskich (1868-69), 42 × 66,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie.

Odniesienia w kulturze

Postać Maksymiliana Gierymskiego była inspiracją dla wielu twórców, co znajduje swoje odzwierciedlenie w filmie Brat naszego Boga. Ta produkcja jest oparta na sztuce autorstwa Karola Wojtyły i została wyreżyserowana przez Krzysztofa Zanussiego. W rolę Gierymskiego wcielił się uznawany za jednego z najlepszych aktorów, austriacki artysta Christoph Waltz.

---

Oceń: Maksymilian Gierymski

---