Feliks Kon

---

Życiorys

Feliks Kon urodził się w rodzinie zamożnych kupców, jako syn Jakuba Jankiela i Pauliny (1836–1916) z domu Heilpern, która była siostrą Maksymiliana. Dodatkowo, miał rodzeństwo, w tym siostrę Helenę Heryng oraz Eugenie Lubliner. Jego rodzina była głęboko związana z polską tradycją narodową. Ojciec Feliksa uczestniczył w Wiośnie Ludów w Galicji, a jego matka wraz z bratem Izydorem brała udział w powstaniu styczniowym, przy czym Izydor pełnił funkcję adiutanta Mariana Langiewicza. Wychowany w atmosferze patriotyzmu, w czasach nauki w II Gimnazjum Filologicznym w Warszawie miał do czynienia z nauczycielami, którzy propagowali rusyfikację.

W 1883 roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Jako członek I Proletariatu, został aresztowany w 1884 roku i osadzony w Cytadeli Warszawskiej. Oskarżono go między innymi o współudział w przygotowaniach do zamachu bombowego na biuro prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej. W 1886 roku wydano wyrok skazujący na dziesięć lat i osiem miesięcy katorgi, a podczas apelacji karę złagodzono do ośmiu lat. W wyniku tej decyzji został relegowany z uczelni. Karę odbywał w obwodzie zabajkalskim nad rzeką Karą, która stanowi dopływ Szyłki. Po odbyciu katorgi, w grudniu 1890 roku został zesłany do obwodu jakuckiego, gdzie prowadził badania etnograficzne oraz antropologiczne, a problemy rolnictwa syberyjskiego stały się jego pasją. Publikował artykuły na ten temat w Pamjatnoj Kniżke Kraju Jakuckiego oraz w Zapiskach Vostočnogo Otdela Geografič. Obščestva.

W 1892 roku Feliks ożenił się z Krystyną Grynberg (ur. 1857), będącą działaczką Narodnej Woli, skazanej na 15 lat katorgi w procesie 17 członków partii w 1883 roku. W okresie, kiedy przebywał w Jakucji, stworzył wiele nowel i opowiadań, poświęconych życiu zesłańców politycznych, w tym jedno z nich – „W jakuckiej jurcie”, opublikowane w 1902 roku w Kurierze Lwowskim. W 1895 roku otrzymał zezwolenie na wolne osiedlenie się i udał się do Irkucka, gdzie jednak po kilku tygodniach został wydalony. Następnie osiedlił się w Bałagańsku, a później w Minusińsku, gdzie współpracował z lokalnym muzeum oraz zajmował się biblioteką. Jego badania z zakresu etnografii i antropologii były kontynuowane.

Na zaproszenie Wydziału Antropologicznego Towarzystwa Przyrodniczego w Moskwie, wziął udział w ekspedycji naukowej do Kraju Urianchajskiego, za co otrzymał złoty medal oraz nagrodę im. Rascwietowa. Publikował również w Russkom Antropologičeskom Žurnale oraz gazecie Sybirskaja Žizń. W Minusińsku miał okazję spotkać się z działaczami Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), między innymi z Włodzimierzem Leninem oraz Leonidem Krasinem.

Po zakończeniu kary, powrócił do Warszawy, gdzie w połowie 1904 roku związał się z nielegalną Polską Partią Socjalistyczną (PPS), szybko stając się jednym z liderów lewego skrzydła partii, znanego jako tzw. „młodzi”. Jak poinformowali Adam i Lidia Ciołkoszowie:

„Młodzi” dostosować chcieli cele walki proletariatu polskiego do potrzeb rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Uważając osiągnięcie niepodległości w ówczesnych warunkach za niemożliwe odsuwali je w daleką przyszłość i poprzestawali na postulacie usamodzielnienia Królestwa Polskiego w ramach republikańskiego i demokratycznego państwa rosyjskiego. Natomiast „starzy” w dalszym ciągu jako cel walki klasy robotniczej stawiali niepodległą polską republikę demokratyczną, w taktyce zaś rewolucyjnej zachowywali samodzielność polskiego ruchu socjalistycznego, chociaż bynajmniej nie wykluczali koordynacji sił w walce ze wspólnym wrogiem – caratem.

Feliks również uczestniczył w rewolucji 1905 roku. Od czerwca 1905 roku pełnił funkcję współredaktora Kuriera Codziennego, który był jedynym legalnym organem PPS na krótko, zanim został zamknięty przez rosyjskie władze w grudniu 1905 roku. Współpracował także z nielegalnym „Robotnikiem”. Na VII zjeździe PPS, który odbył się w dniach 5-7 marca 1905 roku w Warszawie, został wybrany do nowo utworzonego Wydziału Prasowego. Po Radzie Czerwcowej PPS w 1905 roku, gdzie popierał program polityczny „młodych”, został wybrany do nowo powołanego Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), w którego składzie działał do czerwca 1906. W kwietniu 1906 roku odegrał kluczową rolę w organizacji akcji uprowadzenia 10 więźniów politycznych skazanych na karę śmierci przez wojskowy sąd doraźny, przez grupę bojowców PPS na czele z Janem Gorzechowskim – Jurem. W tym samym roku uczestniczył w III Radzie PPS, na której „starsi” działacze ponownie odsunęli „młodych”, w tym Kona, od kierownictwa CKR. Na IX Zjeździe PPS, który odbył się w Wiedniu, doszło do rozłamu w partii na PPS-Frakcję Rewolucyjną i PPS-Lewicę. Po tym wydarzeniu jeszcze bardziej związał się z lewicowym skrzydłem, nie formalizując swojego przynależności w kierownictwie PPS-Lewicy. Feliks został aresztowany w listopadzie 1906 roku podczas zebrania w Warszawie i osadzony na Pawiaku, gdzie spotkał innych działaczy, w tym Feliksa Dzierżyńskiego, Adolfa Warskiego i Jakuba Fürstenberg-Haneckiego. Został zwolniony w marcu 1907 roku i wyjechał do Galicji, przebywając w Krakowie, Drohobyczu, Borysławiu i Lwowie. W Drohobyczu pełnił funkcję dyrektora robotniczej Kasy Chorych oraz zorganizował działalność PPS-Lewicy i jej sekcje.

W sierpniu 1907 roku reprezentował CKR PPS-Lewicy na VII Kongresie II Międzynarodówki, po raz drugi spotykając się wtedy z Leninem. W czerwcu 1914 roku zaangażował się w dialog z przedstawicielami Zarządu Głównego Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (ZG SDKPiL), głównie z Adolfem Warskim, w sprawie ewentualnego zjednoczenia obu partii. Po wybuchu I wojny światowej, był członkiem sekretariatu Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych i interweniował przez Wiktora Adlera o uwolnienie Lenina, który został aresztowany przez austriackie władze po rozpoczęciu działań wojennych. Dało to ostatecznie możliwość uwolnienia Lenina.

Po starcie I wojny światowej, początkowo współpracował z lewicowymi mieńszewikami, jednak przekształcił swoje stanowisko i poparł antywojenny trend PPS-Lewicy. Emigrował do Szwajcarii, gdzie włączył się w działalność lokalnej partii socjaldemokratycznej oraz reprezentował PPS-Lewicę na kongresie w Zimmerwaldzie w 1915 roku, a później brał udział w socjaldemokratycznej lewicy zimmerwaldzkiej.

W 1917 roku, po rewolucji lutowej, wrócił do Rosji ze Szwajcarii w słynnym zaplombowanym pociągu razem z Włodzimierzem Leninem. Do Piotrogrodu dotarł na początku kwietnia 1917 roku, gdzie szybko stał się jednym z głównych organizatorów PPS-Lewicy. W maju 1917 roku został dokooptowany do Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) PPS-Lewicy i współpracował z organem CKW „Robotnik w Rosji”, a także publikował w pismach „Kuriers Lubelski” oraz „Głos Robotniczy”. Początkowo wspierał współpracę PPS-Lewicy z międzydzielnicowcami, a w czerwcu 1917 roku aktywnie uczestniczył w Zjeździe Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie. W kolejnych miesiącach przebywał w różnych miastach Rosji, podejmując działalność wśród Polaków oraz w lokalnych organizacjach partii. Ofertą funkcji komisarza do spraw polskich guberni charkowskiej nie udało mu się przyjąć z powodu sprzeciwu miejscowych organizacji lewicy.

Na jesieni 1918 roku związał się z partią bolszewicką i w grudniu tegoż roku stał się członkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) (RKP(b)). W 1919 roku pełnił rolę redaktora „Głosu Komunisty”, wydawanego przez Komitet Sekcji Polskiej KP(b)U oraz „Sztandaru Komunizmu”, organu Sekcji Polskiej przy Federacji Grup Zagranicznych KP(b)U. Po zajęciu Ukrainy w 1919 roku przez Siły Zbrojne Południa Rosji, Kon działał w Moskwie, a także był członkiem Biura Polskiego przy KC RKP(b) oraz Biura Wykonawczego KPRP w RFSRR.

Uczestniczył w I, II i III Ogólnorosyjskiej Naradzie Komunistów-Polaków oraz był zaangażowany w Komisji Redakcyjno-Wydawniczej Biura Polskiego przy KC RKP(b). W grudniu 1919 roku brał udział w VII Wszechrosyjskim Zjeździe Rad.

W lutym 1920 roku skierowano go do Kijowa, gdzie pracował w redakcji „Głosu Komunisty” i „Przeglądem Komunistycznym”. Był także delegatem na IV Ogólnoukraińską Konferencję KP(b)U oraz IX Zjazd RKP(b). Po pewnym czasie kierował Wydziałem Zagranicznym KC KP(b)U (Zakordotu) oraz był członkiem Kolegium Polskiego Oddziału Wydawniczego Zakordotu. W lipcu 1920 roku na II Kongresie Kominternu w Piotrogrodzie, 30 lipca 1920 roku ogłoszono o powstaniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (Polrewkomu), w którym zasiadał jako członek odpowiedzialny za propagandę oraz sprawy kultury i oświaty. Publikował również artykuły w „Gońcu Czerwonym”, który był organem TKRP.

Po klęsce Armii Czerwonej, powrócił na Ukrainę i od sierpnia 1920 roku kierował sekcją polską Wydziału Agitacji i Propagandy Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki. W listopadzie podczas V Konferencji KP(b)U wybrano go do KC KP(b)U. W latach 1920-1923 był członkiem plenum KC KP(b)U oraz sekretarzem Komisji Kontroli. Od 1920 roku dbał o rozwój propagandy i agitacji w KC KP(b)U oraz był członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego (CIK) USRR.

W 1921 roku w Moskwie przystąpił do współpracy z inicjatywami międzynarodowymi, będąc delegatem na kolejnych zjazdach RKP(b) oraz Kongresach Kominternu. Jego zaangażowanie doprowadziło do awansu na kluczowe stanowiska, w tym na I sekretarza KC KP(b)U oraz naczelnika Ukraińskiego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej.

W 1921 roku, razem z Jurem Kociubinskim, podpisał traktat pokojowy między USRR a Litwą. Od 1922 roku mieszkał w Moskwie, angażując się w działalność Kominternu oraz Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Brał udział w kolejnych kongresach i zjazdach, w tym w walkach frakcyjnych, gdzie poparł Józefa Stalina.

W latach 1931–1933 był przewodniczącym Ogólnozwiązkowego Komitetu Radiofonii ZSRR, a następnie kierował Wydziałem Muzeów w Komisariacie Ludowym Oświaty. Pracował jako redaktor naczelny różnych pism, zarówno wojskowych, jak i związanych z polityką. Od lutego 1941 roku współpracował z redakcją Wandy Wasilewskiej w Lwowie przy piśmie Nowe Widnokręgi. W redakcji m.in. jego córka, Helena Usijewicz.

Po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 roku został pierwszym kierownikiem sekcji polskiej Radia Moskwa. Zmarł podczas ewakuacji z Moskwy do Kujbyszewa i został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie. Autor książki „Narodziny wieku”, miał dwoje dzieci: córkę Helenę Usijewicz (1893-1968), która była krytykiem literackim i tłumaczem oraz syna Aleksandra Kona (1897-1941), ekonomistę, który zginął jako ochotnik w obronie Moskwy.

---

Oceń: Feliks Kon

---