Kościół św. Franciszka w Warszawie

---

Historia

W Warszawie franciszkanie rozpoczęli swoją działalność stosunkowo późno, bo dopiero w 1646 roku, co było możliwe dzięki nadwornemu kapelanowi Władysława IV, franciszkaninowi Wincentemu Skapicie. Chcąc ułatwić zakonnikowi osiedlenie się, sekretarz królewski, Jakub Sosnowski, przekazał mu działkę. Z kolei stolnik warszawski, Zygmunt Wybranowski, ofiarował pewien kapitał. Obaj panowie zamierzali zbudować kościół oraz klasztor dla polskich franciszkanów w stolicy.

Król wyraził zgodę na tę fundację w dniu 6 listopada 1645 roku, a biskup poznański, Jędrzej Szołdrski, udzielił kanonicznego pozwolenia 16 kwietnia 1646 roku. Działka, na której miała zostać wzniesiona świątynia, znajdowała się na rogu ulic Przyrynek i Wójtowskiej. Jeszcze w tym samym roku zakonnicy dokonali zamiany gruntów na te, znajdujące się przy ul. Zakroczymskiej, gdzie w 1646 roku powstał niewielki drewniany kościół z dwiema kapliczkami – poświęconymi Najświętszej Maryi Pannie i św. Antoniemu. Pierwszym przełożonym klasztoru został ksiądz Wincenty Skapita.

Już w 1648 roku generał zakonu Catallani założył w klasztorze wyższe studia dla młodzieży zakonnej. Ponadto Dawid Mincer, warszawski kupiec, ofiarował klasztorowi działkę nazywaną Żmijewskie, która rozciągała się aż do Woli. Na mocy królewskiego przywileju z 12 lipca 1647 roku, działka ta zwolniona została od wszelkich obciążeń i służebności na zawsze. Świątynia miała również przylegający cmentarz. Niestety, mały kościółek spłonął w czasie potopu szwedzkiego.

Po odbudowie w latach 1662–1663, stary kościół ustąpił miejsca nowemu, który przetrwał do dziś. Zgodnie z pierwszym projektem autorstwa Jana Chrzciciela Ceroniego, w latach 1679–1691 udało się zrealizować jedynie prezbiterium oraz przyległe pomieszczenia – zakrystię i kaplicę Matki Boskiej Pocieszenia. W 1700 roku położono fundamenty pod korpus nawowy, jednak z powodu śmierci Ceroniego w 1708 roku prace zostały wstrzymane. Widok niedokończonego kościoła, składającego się jedynie z prezbiterium, zachował się na rysunku autorstwa Karola Feyge.

Budowę wznowiono pięć lat później, w 1713 roku. Projekt Ceroniego został lekko zmodyfikowany przez Karola Baya, który wprowadził ukośne kolumny w narożach przęseł naw bocznych. Prace budowlane nadzorowali Józef Fontana oraz jego syn Jakub. W 1737 roku, kościół został poświęcony przez biskupa poznańskiego Stanisława Hozjusza. W latach 1744–1745, już jako uznany artysta, Jakub zaprojektował zdobne rokokowe ogrodzenie cmentarza, które zostało rozebrane w 1818 roku.

W latach 1746–1749, zgodnie z projektem Antonia Solariego, od zachodu dobudowano kaplicę Św. Trójcy. Następnie, w 1788 roku, Józef Boretti przeprowadził przebudowę fasady. Odcinkowy przyczółek w dolnej kondygnacji oraz półkolisty w górnej zostały zastąpione prostymi gzymsami. Dodatkowo wieżom dodano attyki, a stare niskie hełmy zmieniono na obecne obeliski. Zmiany te miały na celu przystosowanie fasady do nowoczesnych gustów klasycyzujących.

Od początku XIX wieku, zespół klasztorny doświadczał różnorodnych losów. Mieściły się tu m.in. więzienie, sierociniec, a także Akademia Duchowna w Warszawie. Likwidacja klasztoru w 1864 roku przekształciła świątynię w kościół garnizonowy dla katolików służących w armii rosyjskiej. W budynkach klasztornych utworzono carską ochronkę dla dzieci. Dopiero po zakończeniu I wojny światowej franciszkanie odzyskali kościół oraz część zabudowań. W pozostałych częściach kompleksu mieściły się zakłady Spółki Akcyjnej „Polski Fiat”.

W okresie od listopada 1940 do grudnia 1941, kościół znajdował się na północno-wschodnim krańcu warszawskiego getta. Po wybuchu powstania warszawskiego, budynek został zbombardowany. W jego podziemiach zginęło około 40 osób, które szukały tam schronienia. Na szczęście, ostały się ściany boczne oraz ołtarz św. Antoniego. Częściowo zniszczona ambona została odrestaurowana z pozostałości wydobytych z gruzów. Uratowano również wiele barokowych elementów wyposażenia, w tym epitafia, organy, boczne ołtarze, konfesjonały oraz obrazy z XVII i XIX wieku.

Dzięki temu, że uszkodzenia budynku nie były znaczne, świątynia nadawała się do użytku już po zakończeniu okupacji niemieckiej. 21 stycznia 1945 roku, przed obrazem św. Antoniego, odprawiono mszę świętą.

W kolejnych latach kościół przeszedł wiele renowacji i prac konserwatorskich. W latach 2006-2007 osuszono zawilgocone mury, wykonano izolacje pionowe i poziome ścian, a także dokonano renowacji licznych detali architektonicznych, po czym odnowiono zarówno kościół, jak i klasztor.

Wyposażenie wnętrza

Wnętrze kościoła franciszkanów, podobnie jak wiele innych świątyń w Warszawie, ucierpiało w wyniku działań wojennych, jednak zachowały się cenne dzieła. Do dekoracji tego miejsca przyczynili się znani artyści, działający w stolicy w XVII i XVIII wieku. Wśród nich znaleźli się rzeźbiarze Andreas Schluter oraz Bartłomiej Bernatowicz, który posiadał swoją pracownię na Nowym Mieście, a także malarz Claude Callot, będący bratankiem znanego francuskiego grafika Jacques’a Callota.

W prezbiterium wisi jedno z najznamienitszych płócien malarza Michaela Willmanna, przedstawiające Chrystusa w Ogrójcu z 1661 roku, przeniesione z kościoła cystersów w Lubiążu. Zachowały się również obrazy autorstwa Matthiasa Kargena z wcześniejszego, drewnianego kościoła, takie jak Stygmatyzacja św. Franciszka oraz Św. Antoni i cud z klękającym osłem, które doskonale ilustrują zjawisko łączenia barokowych elementów z gotyckim malarstwem cechowym, typowym dla tego okresu.

Ołtarze

• Ołtarz główny, stworzony w 1724 roku przez warsztat Bartłomieja Bernatowicza, został odtworzony w latach 1973–1983 na podstawie projektów Stanisława Marzyńskiego, z wykorzystaniem elementów dawnych kolumn. W centralnej części znajduje się obraz Stygmatyzacja św. Franciszka autorstwa Matthiasa Kargena z XVII wieku.
• W ramionach transeptu znajdują się dwa ołtarze:
  • prawy – poświęcony św. Antoniemu, również z warsztatu Bernatowicza, z obrazem Św. Antoni i cud z klękającym osłem Matthiasa Kargena z XVII wieku;
  • lewy – poświęcony Krzyżowi Świętemu, z grupą rzeźbiarską, której krucyfiks przypisuje się Andrzejowi Schluterowi. Jego styl jest zbliżony do krucyfiksu w kościele poreformackim w Węgrowie, na dodatek układ postaci odwołuje się do zniszczonego dzieła Jerzego Eleutera Siemiginowskiego z kościoła Św. Krzyża w Warszawie.
• Ołtarze w nawach bocznych również zasługują na uwagę:
  • w pierwszym przęśle (od prezbiterium):
    • po lewej stronie rokokowy, datowany na połowę XVIII wieku, z obrazem Św. Józef z Dzieciątkiem, przypisywany Claude’owi Callotowi;
    • po prawej stronie wczesnobarokowy z około 1657 roku, który pierwotnie zawierał cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia, teraz z barokowymi obrazami Ostatnia Wieczerza oraz Mała Święta Rodzina.
  • w drugim przęśle:
    • ołtarz z IV ćwierci XIX wieku z obrazem Matki Boskiej Pocieszenia sprzed 1657 oraz eklektyczny z 1883 roku.

W kaplicy obok prezbiterium znajduje się rokokowy ołtarz z III ćwierci XVIII wieku, który przeszedł restaurację w 1964 roku. Umieszczony tam obraz Św. Maksymilian Kolbe, oraz tabernakulum z I połowy XVIII wieku mogą zachwycić każdego odwiedzającego. W tej samej kaplicy znajdują się relikwie św. Witalisa, męczennika z czasów rzymskich, zaklęte w woskowej figurze.

Epitafia

• Konstantego Franciszka Mokronowskiego (zm. 1733), chorążego ziemi warszawskiej, epitafium późnobarokowe;
• Władysława Grzegorzewskiego (zm. 1758), kasztelana ciechanowskiego, generała gwardii królewskiej, epitafium późnobarokowe z 1736 roku;
• ks. Antoniego Kaczanowskiego (zm. 1896);
• Henryka Perzyńskiego (zm. 1898);
• Sabiny Wróblewskiej (zm. 1904).

Ambona

W świątyni znajduje się barokowa ambona z lat 1732–1736, fundowana przez Jana Fryderyka Sapiehę, ówczesnego kanclerza litewskiego. Częściowo zniszczona w trakcie działań wojennych, została poddana renowacji w latach 1964–1967, przy wykorzystaniu zachowanych fragmentów.

Organy

Kościół szczyci się obecnie 43-głosowymi organami o pneumatycznej trakturze, skonstruowanymi przez firmę organmistrzowską Wacława Biernackiego w 1925 roku. Powstały one dzięki darowiznom wiernych, a inicjatorem ich budowy był gwardian tutejszego klasztoru, ojciec Florian Koziura. Prospekt, wykonany w stylu barokowym, został zaprojektowany przez Henryka Marconiego, znanego twórcę, który stworzył m.in. koncepcję szafy organowej w bazylice Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu.

---

Oceń: Kościół św. Franciszka w Warszawie

---