Karczma wawerska

---

Opis zabudowań

Karczma w Wawrze, znana również jako zajazd, jest murowanym obiektem parterowym, który zachował swoją zasadniczą bryłę od momentu, gdy został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku. W połowie tego stulecia, po dokonaniu rozbudowy, wnętrze austerii obejmowało izbę szynkową oraz pięć pokoi gościnnych, z czego dwa z nich znajdowały się w dobudowanej części, która łączyła budynek zajazdu z stajnią.

Wnętrze austerii charakteryzowało się obecnością korytarza, składu wódek oraz kuchni. Kuchnia była w pełni wyposażona w dwa fajerki, dwa blaty oraz kocioł do gotowania wody, a w jej podłodze ulokowano drzwi prowadzące do piwnicy. Na podwórzu zaaranżowano również drwalnię. Podłoga w pomieszczeniach została wykonana z desek półtorówek, a każde z pokoi gościnnych – jak również skład – dysponowały piecem. W kuchni natomiast nie zastosowano okucia przy oknach.

Na zewnątrz austery można było zauważyć cztery okiennice, a od strony Warszawy mieściła się wystawka. Dach budynku pokryty był dachówką, natomiast nad trzema pokojami gościnnymi zastosowano blachę. Korytarz prowadzący do stajni był wykończony gontem, a na dachu zainstalowana została rynna.

Stajnia, która była integralną częścią obiektu, wyposażona była w dwie podwójne bramy oraz sześć żłobów, a jej okna były oszklone bez okucia i kryte gontem. W bliskim sąsiedztwie austerii znajdowała się garkuchnia, dedykowana furmanom oraz klienteli o nieco uboższym statusie. Teren ten oddzielony był płotem, a z przodu oraz przy garkuchni postawiono bariery chroniące budynek. Oprócz tego, od strony Warszawy dostępna była pompa z ocembrowaniem. Cała oberża otoczona była nowym bruku, co dodawało jej uroku.

Do austerii przynależało także pole orne, co podkreśla jej funkcję jako miejsca, które łączyło tradycję gościnności z lokalnym życiem rolniczym.

Położenie i otoczenie karczmy

Karczma wawerska, zlokalizowana na ulicy Płowieckiej 83, znajduje się tuż przy skrzyżowaniu z Traktem Lubelskim. W dawnych czasach okolica ta była miejscem, w którym krzyżowały się szlaki transportowe prowadzące z Brześcia i Wilna, obecnie znane jako Płowiecka, oraz południowej Polski, łączącej Lublin z Warszawą.

W bezpośrednim sąsiedztwie karczmy wzniesiono w 1919 roku krzyż powstańczy, który wraz z granitowym kamieniem, symbolizuje pamięć o żołnierzach biorących udział w pierwszej i drugiej bitwie pod Wawrem w trakcie powstania listopadowego.

Pochodzenie nazwy karczma Wawer

Pochodzenie nazwy Wawer jest nie do końca ustalone, co sprawia, że wywołuje ona wiele spekulacji oraz teorii. Istnieje kilka hipotez, które mogą wyjaśniać, skąd się wywodzi ta nazwa. Przede wszystkim, nie można wykluczyć, że mogła ona pochodzić od:

• nazwiska pierwszego właściciela bądź imienia osoby dzierżawiącej teren,
• ludowej nazwy rośliny zwanej chabrem (wawer), która była powszechnie spotykana w okolicy,
• nazwa ta może być również zniekształconą formą słowa „chabero”, oznaczającego chwast lub badyle, co mogłoby wskazywać na roślinny charakter tego miejsca.

Interesujące jest to, że nawet w XIX wieku używano różnych wariantów tej nazwy, takich jak „Wawry” czy „Wawr”, odnosząc się do osady, która rozwijała się w pobliżu zajezdni, czyli obecnego Wawra. Jednakże, nazwa karczmy stała się na tyle powszechna, że z czasem przyjęła się i na stałe wpisała w nazwę późniejszej kolonii Wawer, która jest obecnie częścią dzielnicy Warszawa-Wawer.

Historia

Karczma stara

Pierwsze wzmianki o karczmie Wawer i jej zniknięcie

Historia zajazdu w Wawer sięga możliwie końca XV wieku lub połowy XVI wieku. Źródła wskazują, że była wspomniana już w czasach potopu szwedzkiego oraz w kontekście bitwy pod Warszawą. Poliński zaznacza, że w rozległym wawerskim lesie istniała karczma, a najstarszy dokument uznawany za źródłowy pochodzi z 1727 roku. Dotyczy on nabycia dóbr Zastowa przez Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską:

Zastów, Las, Koło, Zbytki, Olendry, łąki część w Zyrzynie i część miasta Pragi pod Warszawą nad Wisłą będącego, tudzież karczmę Wawer nazwaną, ze wszystkimi polami, rolami, lasami, młynami, sadzawkami, rzekami i poddanymi

To wydarzenie sprawiło, że karczma weszła w skład Dóbr Wilanowskich na przeszło dwieście lat. W wymienionym dokumencie po raz pierwszy pojawia się nazwa Wawer. Kolonia została ustanowiona dopiero w 1838 roku, a gmina Wawer powstała w 1866 roku. Przypuszcza się, że oryginalna budowla była drewniana.

Karczma w Wawerze odegrała ważną rolę jako miejsce spotkań posłów, co jest wynikiem postanowień Unii Lubelskiej z 1569 roku, kiedy Praga stała się punktem zbiorczym posłów z Litwy. Poliński odnotował, że w murach tej karczmy prowadzono dyskusje oraz zawierano kontrakty.

Karczma była zlokalizowana w punkcie, gdzie krzyżowały się trasy brzeskie oraz droga do Lublina. Była widoczna na mapach Karola de Perthéesa z 1783 roku oraz Serrieuriera z 1794 roku, natomiast zniknęła z mapy rozgraniczenia dóbr skarbowych Gocławia i dóbr prywatnych Zastowa w roku 1800, a także z mapy Davida Gilly’ego w 1803 roku. Istnieję hipotezy, że mogła zostać zniszczona w czasie insurekcji kościuszkowskiej albo straciła znaczenie po III rozbiorze Polski, kiedy to Wawer został zamknięty przez granice Prus i Austrii, co wpłynęło na zmniejszenie roli pobliskich szlaków.

Ponowne pojawienie się i pożar

Krótki wpis o istnieniu karczmy znaleźć można w inwentarzu folwarku zastowskiego z 1803 roku:

Na Wawrze karczma w której Żyd przykłada do Gromady

Jednak informacje te wskazują, że karczma mogła stracić swoje znaczenie w porównaniu do wcześniejszych lat. W dokumencie „Opisanie ekonomiczne folwarku zastowskiego” z lat 1806–1814 odnajdujemy imię dzierżawcy, jak również szczegóły dotyczące jego rodziny. Zdaniem niektórych źródeł, drewniana budowla karczmy (austerii) została zbudowana w latach 1804–1806, a taką datę przyjmuje się jako datę jej powstania.

Granica Wawra została zlikwidowana w 1809 roku, a sytuacja karczmy poprawiła się po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Nieudokumentowane wieści mówią, że w 1812 roku karczma gościła Napoleona podczas jego marszu w stronę Moskwy. Niestety, w trakcie kampanii obiekt spłonął, być może w kontekście porażki armii napoleońskiej z 1812 roku. W roku 1823 w miejscu karczmy pozostał jedynie podpiwniczony barak z bali, pozbawiony komina i pieca, z dwoma oknami.

Karczma zbudowana na nowo, murowana

W 1823 roku ustanowiono przepisy, które wymagały, aby zajazdy były murowane i pokryte dachówką bądź blachą, oraz aby składały się z dwóch oddzielnych budynków – mieszkalnego oraz stajni. Takie wymagania spełniał nowo wybudowany zajazd przez Zarząd Dóbr Wilanowa (niektóre źródła podają daty 1823–1825). Nowa murowana bryła przetrwała do dnia dzisiejszego.

Wkrótce karczma, określana już jako austeria, stała się integralną częścią działań militarnych podczas pierwszej i drugiej bitwy pod Wawrem w powstaniu listopadowym w 1831 roku. W lutym i marcu w austerii, na zmianę, zlokalizowane były sztaby generała Szembeka oraz generała Prądzyńskiego, a według lokalnych legend również sztab Naczelnego Wodza, generała Jana Skrzyneckiego. Informacje te pojawiają się również w podpisach pod fotografiami tej austerii w publikacjach dotyczących bitwy. Wydarzenia te miały miejsce podczas drugiej bitwy wawerskiej, która odbyła się 31 marca, kiedy to budynek stał się miejscem siedziby sztabów rosyjskich.

W rezultacie wykorzystywania zasobów drewnianych z pobliskich osad przez wojska rosyjskie na potrzeby opału, karczma musiała zostać odbudowana w latach 1832–1835. Wzrost ruchu na szosie brzeskiej po powstaniu spowodował, że zajazd został rozbudowany. W 1837 roku dzierżawca propinacji zastowskiej, Franciszek Zurkowski, wraz ze wsparciem Administracji Wilanowskiej, połączył budynek karczmy ze stajnią w jedną całość poprzez dobudówkę.

W 1838 roku Administracja Dóbr Wilanowskich założyła osiedle, nadając mu nazwę „Wawer”, tak jak karczma. Mieszkańcy osiedla byli częściowo związani z obsługą podróżnych w austerii. W 1843 roku ukazała się Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, na której zaznaczona była „Karczma Wawer”. Pomimo faktu, że zajazd pięknie się rozwijał, lata 1848–1867 przyniosły kolejną zmianę. Nowy dzierżawca propinacji, Teofil Pancer, zainwestował w budowę dużego domu mieszkalnego, kuźni oraz destylarnii, a także nowego brukowania przed jego budynkiem.

W 1866 roku administracja carska powołała do życia gminę Wawer, tworząc sąd gminny w miejscu nieistniejącego już budynku karczmy. Później, obiekt przeszedł przez ręce kilku dzierżawców propinacji, aż od 1868 roku dzierżawcą austerii została rodzina Morantowiczów. Jeden z ich potomków, Konstanty Morantowicz, po I wojnie światowej odkupił budynek karczmy, a szynk wydzierżawił Szymonowi Walczakowi, przekształcając izby gościnne na mieszkania czynszowe i budując magazyn ze stajni. Szynk przekształcił się w restaurację dla letników i podróżników z Warszawy. Wtedy pojawił się tam szyld:

Karczma pod Napoleonem. Koniom woda – ludziom piwo i zgoda

Przemiany te były konsekwencją otwarcia w 1877 roku Kolei Nadwiślańskiej oraz budowy wąskotorówki, co wpłynęło na lokalnego handlu i życie społeczno-gospodarcze po odzyskaniu niepodległości. W okresie międzywojennym planowano ulokowanie na terenie austerii zarząd gminy Wawer, przestrzeń widowiskową i muzeum pamiątek powstańczych. Teren ten był nazwany zabytkowym przez Towarzystwo Przyjaciół Grochowa, a Wojskowe Biuro Historyczne potwierdziło, że odwiedzili go Szembek oraz Skrzynecki. Ich opinie podkreśliły wartość zabytkową karczmy.

W czasach II wojny światowej plany były częściowo zrealizowane, bowiem na terenie austerii powstało konspiracyjne Muzeum Wawerskie, w którym gromadzono pamiątki z różnych okresów, zwłaszcza powstań. Niestety, nim wojna dobiegała końca, budynek doświadczył kradzieży, a wiele eksponatów zostało utraconych lub zniszczonych.

Po zakończeniu wojny budynek austerii przez długi czas służył jako mieszkania kwaterunkowe. Uległ zniszczeniu, gdyż pomieszczenia zostały zagrzybione i zdewastowane. Stajnia przekształciła się w ruinę, pomimo niewielkich starań, aby utrzymać ją w dobrym stanie. W 1965 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków, a w 1976 roku podjęto decyzję w sprawie wykwaterowania lokatorów, aby przeprowadzić remont. Kompleksowa odbudowa miała miejsce w latach 1980–1984, kiedy to rodzina Walczyków, dzierżawiąca zajazd od Skarbu Państwa, przekształciła obiekt w motel „Zajazd Napoleoński”.

---

Oceń: Karczma wawerska

---