Zenon Świętosławski

---

Życiorys

Młodość i powstanie listopadowe

Zenon Świętosławski przyszedł na świat w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Był potomkiem Rafała Świętosławskiego, sędziego pokoju w powiecie orłowskim, oraz Eleonory z Leszczyńskich. W jego rodzinie było pięcioro dzieci, a wśród rodzeństwa wyróżniał się starszy brat – Aleksander, znany belwederczyk. W młodzieńczych latach Zenon mieszkał w rodzinnym majątku w Łękach pod Kutnem. Podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie najprawdopodobniej rozpoczął pracę w administracji rządowej na prowincji. Obok brata, Zenon należał również do Sprzysiężenia Podchorążych.

Kiedy wybuchło powstanie listopadowe, wrócił do Warszawy, gdzie służył w 2 Pułku Mazurów jako podporucznik. Angażując się w sprawy ojczyzny, stał się członkiem Towarzystwa Patriotycznego. W październiku 1831 roku przekroczył pruską granicę razem z korpusem gen. Macieja Rybińskiego. Przez pewien czas mieszkał w Brodnicy, dzieląc dom z bratem oraz innymi patriotami, w tym Sewerynem Goszczyńskim i Janem Nepomucenem Janowskim.

Na emigracji

Po klęsce powstania, Zenon jako wielu innych Polaków, zdecydował się na emigrację do zachodniej Europy. Na początku osiedlił się w Paryżu, gdzie związał się z Komitetem Narodowym Polski, który skupiał się wokół Joachima Lelewela, oraz dołączył do loży wolnomularskiej „Trójcy Niepodzielnej”. Był jednym z inicjatorów powstania Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, uznawanego za pierwszą polską partię polityczną. W styczniu 1833 roku, z uwagi na planowaną zbrojną ekspedycję Józefa Zaliwskiego i Artura Zawiszy do Polski, wystąpił z TDP.

Jako sekret działalności, Świętosławski przemycał się do Polski pod fałszywym nazwiskiem Jorandy, a w ukryciu przebywał w posiadłości Eugeniusza Szamowskiego w Witaszewicach. Używając jego wsparcia, dotarł także do swojej matki. Po niepowodzeniu wyprawy, przeniósł się do Anglii, gdzie w lipcu 1834 pokusił się, między innymi, na pojedynek z Krystyną Lacha Szyrmą. Następnie, 4 października 1834 roku, osiedlił się na wyspie Jersey. Uczestniczył tam jako tajny emisariusz w naradach inteligencji i mieszczaństwa w Hamburgu, które miały na celu zaplanowanie powstania w Saksonii oraz wzniecanie ruchu partyzanckiego w zaborze rosyjskim i pruskim. Niestety, te ambitne plany nigdy nie doczekały się realizacji.

W Saint Helier współzakładał Gromadę Ludu Polskiego Humań w marcu 1836. W tej organizacji był jednym z najaktywniejszych i najbardziej radykalnych działaczy. Po odejściu Stanisława Worcella, Tadeusza Krępowieckiego i innych liderów, przejął przywództwo w Gromadzie. Dzięki częściowym środkom spadkowym nabył posiadłość na Jersey, co umożliwiło mu również finansowanie działalności Gromad. W 1841 roku, w trakcie obchodów 11. rocznicy powstania listopadowego, wygłosił emocjonalne przemówienie, w którym oskarżył przywódców powstańczych o „nędzarstwo” i nazwał księcia Czartoryskiego „zbrodniarzem” odpowiedzialnym za klęski Polaków w walce o niepodległość.

W 1844 roku opracował Ustawy Kościoła Powszechnego, które miały zainicjować roszady w porządku społecznym i narodowym, postulując utopijne zasady równości i dominacji ludów. Po rozwiązaniu Gromady zajął się archiwum organizacji, a w 1848 roku pragnął zorganizować transport polskich uchodźców, aby wzięli udział w rewolucji krakowskiej, co jednak nie doszło do skutku z powodu braku finansowania. Brał udział w wydarzeniach Wiosny Ludów, w marcu 1848 roku przybył do Krakowa, a po tym, przez Londyn, powrócił na Jersey. W 1852 roku osadził się na wyspie, gdzie nie później niż latem 1852 roku założył drukarnię. Publikował polityczne i agita­cyjne materiały, czyli m.in. dzieła Feliksa Nowosielskiego i wiersze, w tym utwory Rocha Rupniewskiego. Jego najpoważniejszym przedsięwzięciem była kompilacja archiwów Gromad Ludu Polskiego z lat 1835–1846, wydana jako Lud Polski w emigracji w 1854 roku. W latach 1853–1860 wychodził jego periodyk „L’Homme”. W Jersey współtworzył Comitée Révolutionnaire des Démocrates Socialistes, co prowadziło do aktywności rewolucyjnej i agitacyjnej.

Pojawiając się na scenie politycznej w Londynie 27 lutego 1855 roku na międzynarodowym mityngu w sprawie polskiej, stał obok prominentnych postaci, jak Louis Blanc i Karol Marks. Jego drukarnia wykorzystywana była przez wielu uchodźców, co pozwoliło im docierać zapełniającymi propagandą do kontynentu. Wkrótce potem, w październiku 1855 roku, dom i drukarnia Świętosławskiego znalazły się w niebezpieczeństwie, po tym jak lokalny lud zgromadził się, protestując przeciwko jego publikacjom. Decyzyjna postawa policji uratowała sytuację. Niemniej jednak był to początek końca jego działalności na wyspie Jersey – wydalono go z niej w listopadzie 1855 roku. Po przeniesieniu się do Londynu, kontynuował pracę jako wydawca, mając niesłabnące ambicje i zamierzając wzniecić ogień rewolucji w Europie.

W 1858 roku utworzył Gromadę Rewolucyjną Ludu Polskiego, ale jej aktywność była limitada, co prowadziło do ostatecznego upadku. Z zdrowiem Zenona zaczęły się pojawiać problemy, co skłoniło go do powrotu na Jersey, gdzie żył aż do śmierci. Zmarł 6 grudnia 1875 roku w Saint Helier i został pochowany w pobliskim cmentarzu.

Poglądy polityczne

Mimo szlacheckiego wychowania, Świętosławski krytycznie odnosił się do swojego statusu społecznego, w szczególności po powstaniu listopadowym. Uważał, że szlacheckie pochodzenie to „piętno”, które pragnął zmyć, za co był krytykowany przez brytyjskiego historyka, Petera Brocka. Nie chciał być kojarzony z „uprzywilejowaną kastą” zysków płynących z wysiłków ludności chłopskiej. Choć jednocześnie dostrzegał wartości w dawnym patriotyzmie szlachty, negował „zbrodnie” popełniane przez nią wobec ludu. Pojednanie ze szlacheckimi teoriami demokratycznymi oraz zainteresowanie sprawami mas ludowych były dla niego kluczowe.

Religia i mistycyzm również miały znaczący wpływ na jego koncepcje polityczne. Działał w duchu romantyzmu, współpracując z postaciami takimi jak Ludwik Królikowski czy Andrzej Towiański. W 1842 roku, jako członek „Koła Sprawy Bożej”, uczestniczył w myśleniu o utopijnych społeczności. Jednocześnie inspirował się ideami wolnomularstwa i karbonaryzmu, a także poglądami Joachima Lelewela. Program polityczny Gromady na Jersey, której przewodził, opierał się na postulatach charakterystycznych dla socjalizmu utopijnego. Wśród proponowanych zmian znalazły się między innymi: zniesienie własności prywatnej, zrównanie statusów społecznych, państwowa opieka zdrowotna oraz powszechna, bezpłatna edukacja. Dążył do utworzenia niepodległej Polski w granicach z 1772 roku, zorganizowanej według zasad równości i sprawiedliwości.

Mimo dużego zaangażowania Świętosławskiego, jego wpływ na emigrację oraz sytuację polityczną w Polsce był raczej ograniczony. Po upadku Gromady i ograniczeniu działalności, religijne aspekty myślenia Świętosławskiego zaczęły dominować w jego ideologii. Starał się o stworzenie idealnego społeczeństwa, planując zarys konstytucji dla tego „nowego ładu”, jednak również ta koncepcja nie zyskała uznania w oczach emigracji. Jego utopijny socjalizm wpłynął na Aleksandra Hercena oraz późniejsze ruchy narodowe w Europie Wschodniej. Obecność Zenona na Jersey zapisała się w pamięci historycznej jako nieoczekiwany wątek polskiej historii.

Rodzina

16 sierpnia 1836 roku, na Jersey, Zenon poślubił Angielkę Julię Georginę Ward z Plymouth. Ich małżeństwo zaowocowało narodzinami dziewięciorga (lub dziesięciorga) dzieci. Jeden z synów, również Zenon, stracił życie w powstaniu styczniowym w wieku 21 lat, podczas gdy inny znalazł się w austriackim więzieniu. Po tych tragicznych wydarzeniach, Zenon Świętosławski popadł w stan psychiczny, który w dużym stopniu ograniczył jego aktywność życiową. Ostatnie lata swojego życia spędził w zapomnieniu na Jersey.

Jego matka, Eleonora, usiłowała sprowadzić do Królestwa Polskiego swojego wnuka, Aleksandra, jednak bez powodzenia. Syn Hélier, któremu nadano imię na cześć patrona miasta, zmarł w młodym wieku. Inny syn, Adolf Józef, pozostał na wyspie, zyskując na życie jako malarz i szklarz. Istnieją również niepotwierdzone informacje, według których Świętosławski posiadał cztery domy na Jersey oraz „wioskę” w Poznańskiem według relacji Jana Nepomucena Janowskiego.

---

Oceń: Zenon Świętosławski

---