Andrzej Panufnik

---

Życiorys

Dzieciństwo i czas edukacji

Andrzej Panufnik przyszedł na świat w Warszawie, jako drugie dziecko Tomasza, lutnika, oraz Matildy Thones, skrzypaczki o angielskich korzeniach. Jego starszy brat to Mirosław Panufnik. Już od wczesnych lat życia wykazywał pasję do muzyki i kompozycji, zaczynając naukę gry na fortepianie pod okiem swojej babci. Wbrew początkowym zastrzeżeniom ojca, podjął studia w Konserwatorium Warszawskim, początkowo na kierunku perkusji, który zmienił na kompozycję i teorię muzyki po niezdanym egzaminie do klasy fortepianu. Ukończył studia w 1936 roku z wyróżnieniem, co utorowało mu drogę do dalszej edukacji.

Kontynuował naukę w Wiedniu u Feliksa Weingartnera, poznając tajniki dyrygentury. W trakcie swojego pobytu w Paryżu i Londynie, samodzielnie studiował i stworzył swoją nową symfonię. W Londynie ponownie spotkał Weingartnera, który namawiał go do pozostania w Anglii z racji trudnej sytuacji politycznej. Jednakże, Panufnik zdecydował się wrócić do Polski.

Okres wojenny

W czasie II wojny światowej, podczas niemieckiej okupacji Warszawy, Panufnik współpracował z innym muzykiem Witoldem Lutosławskim, zarabiając grając w kawiarniach. Mimo zakazu występów dla Polaków, Panufnik nie zaprzestał komponowania, tworząc liczne pieśni związane z ruchem oporu, w tym popularną Warszawskie dzieci oraz Uwerturę tragiczną. W czasie powstania warszawskiego, musiał wraz z matką opuścić miasto, pozostawiając swoje kompozycje w mieszkaniu. Po wojnie, choć partytury przetrwały zniszczenia, lokatorzy spalili je w piecu.

Socrealizm w powojennej Polsce

Po zakończeniu wojny, Andrzej Panufnik osiedlił się w Krakowie, gdzie zaczął tworzyć muzykę filmową dla Wytwórni Filmów Wojskowych, głównie propagandowych. Niedługo potem został dyrygentem Filharmonii Krakowskiej. Pracował nad rekonstrukcją swoich utworów, które zaginęły w czasie wojny, jednak problemy z ostatnią symfonią skłoniły go do tworzenia nowych kompozycji.

W latach 1946–1947 pełnił rolę dyrektora Filharmonii Warszawskiej, z której zrezygnował z powodu biurokratycznych trudności. Pomimo wyzwań, stworzył m.in. Krąg kwintowy na fortepian oraz Sinfonia Rustica, przy czym nie chciał nazywać jej nr 3 w obawie przed politycznym nieładem. Jako wiceprezes Związku Kompozytorów Polskich mógł spotkać wielu znakomitych twórców, choć miał wrażenie, że polityczny kontekst wpływa na jego twórczość. Kompozytor zmagał się z ingerencją władz w sztukę, skupiając się na twórczości, która była zgodna z jego wartościami. Powstała wówczas Suita staropolska na orkiestrę smyczkową (1950), mimo że jego utwory krytykowane były jako zbyt formalistyczne;

Emigracja

W 1950 roku Panufnik uczestniczył w delegacji do ZSRR, gdzie poznał znanych kompozytorów, m.in. Dmitrija Szostakowicza. Po powrocie napisał Symfonię pokoju, która spotkała się z chłodnym przyjęciem władz. Jego życie osobiste układało się skomplikowanie, gdyż poznał Marie Elizabeth O’Mahoney, z którą związał się pomimo jej problemów zdrowotnych. Pobrali się w 1951 roku, a niedługo później oboje zostali rodzicami.

W wyniku tragicznych wydarzeń i narastających konfliktów, Panufnik postanowił na stałe osiedlić się w Wielkiej Brytanii, co oznaczało dla niego porzucenie dotychczasowego życia i nawiązanie do nowego rozdziału kariery. Najpierw otrzymał azyl polityczny, co wywołało napięcia w relacjach międzynarodowych. Jego nazwisko stało się persona non grata w Polsce, a on sam zmagał się z trudnościami finansowymi, zależnymi od sporadycznych koncertów. Dzięki wsparciu przyjaciół, takich jak Ralph Vaughan Williams, mógł dalej rozwijać swoje pasje muzyczne.

Podczas wizyt w Stanach Zjednoczonych jego nowa wersja Symfonii pokoju, zmienionej na Sinfonia elegiaca, okazała się dużym sukcesem. Panufnik osiągnął stabilizację finansową, obejmując stanowisko głównego dyrygenta Orkiestry Symfonicznej w Birmingham. Osobiste tragedie oraz nowe znajomości kształtowały jego życie, a po śmierci ukochanej, ponownie zawarł związek małżeński z Camillą Jessel. W 1991 roku został odznaczony tytułem szlacheckim przez królową Elżbietę II oraz uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie. Andrzej Panufnik zmarł w Twickenham i został pochowany na Richmond Cemetery w Londynie.

Życie prywatne

Andrzej Panufnik, znany kompozytor, miał z drugą żoną, Camillą, dwoje dzieci. Ich córka, Roxanna, urodziła się 24 kwietnia 1968 roku w Londynie. Podobnie jak jej ojciec, również zajęła się kompozycją muzyczną. Ich syn, Jeremy, znany również jako Jem, przyszedł na świat w 1969 roku. Jeremy jest didżejem i jest zaangażowany w animację.

W 2009 roku powstał polski film dokumentalny autorstwa Krzysztofa Rzączyńskiego, zatytułowany Tata zza żelaznej kurtyny, w którym narrację prowadzi Jeremy.

Warto wspomnieć, że Panufnik był stryjem artystki Ewy Panufnik-Dworskiej. Po śmierci jej rodziców w czasie II wojny światowej, Andrzej wsparł ją materialnie, a także kontynuował pomoc w czasie jej studiów we Wrocławiu, w miarę swoich skromnych możliwości na emigracji.

Twórczość

W wyniku tragicznych wydarzeń II wojny światowej, wiele rękopisów oraz wczesnych prac Andrzeja Panufnika zniknęło podczas powstania warszawskiego w 1944 roku. Po zakończeniu konfliktu, w 1945 roku, kompozytor podjął się rekonstrukcji części zaginionych utworów. W muzyce Panufnika znaleźć można nie tylko symetrię, która, jak zauważa Beata Bolesławska-Lewandowska, stanowi istotny element jego twórczości, ale także geometryczne formy takie jak elipsa, spirala oraz mandrola. Jego dzieła charakteryzują się przejrzystymi, uporządkowanymi strukturami, które są skrupulatnie przedstawione w partyturach przy pomocy wykresów.

Utwory orkiestrowe

• Symfonie,
• Symfonia (1939, zaginiona w 1944, zrekonstruowana w 1945, a następnie zniszczona przez kompozytora),
• Symfonia (1941, zaginiona w 1944),
• Symfonia nr 1 Sinfonia Rustica (1948, zmieniona w 1955),
• Symfonia nr 2 Sinfonia Elegaica (1957, zmieniona w 1966, poprawiona wersja wcześniejszej Symfonii Pokoju),
• Symfonia nr 3 Sinfonia Sacra (1963),
• Symfonia nr 4 Sinfonia Concertante, na flet, harfę i małą orkiestrę smyczkową (1973),
• Symfonia nr 5 Sinfonia di Sfere (1974–1975),
• Symfonia nr 6 Sinfonia Mistica (1977),
• Symfonia nr 7 Metasinfonia, na organy solo, kotły i orkiestrę smyczkową (1978),
• Symfonia nr 8 Sinfonia Votiva (1981, zmieniona w 1984),
• Symfonia nr 9 Sinfonia di Speranza (1986, zmieniona w 1990),
• Symfonia nr 10 (1988, zmieniona w 1990),
• Wariacje symfoniczne (1935-1936, zaginione w 1944),
• Allegro symfoniczne (1936, zaginione w 1944),
• Obrazek symfoniczny (1936, zaginiony w 1944),
• Mała uwertura (około 1937, zaginiona w 1944),
• Uwertura tragiczna (1942, zaginiona w 1944, zrekonstruowana w 1945, zmieniona w 1955),
• Divertimento na smyczki (na podstawie triów Feliksa Janiewicza, 1947, zmienione w 1955),
• Kołysanka, na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1947, zmieniona w 1955),
• Nokturn (1947, zmieniony w 1955),
• Suita staropolska, oparta na XVI i XVII w. polskich dziełach muzycznych (1950, zmieniona w 1955),
• Uwertura Bohaterska (1952, zmieniona w 1969),
• Rapsodia (1956),
• Polonia, suita orkiestrowa (1959),
• Autumn Music, na orkiestrę kameralną bez skrzypiec (1962, zmieniona w 1965),
• Landscape, interludium na orkiestrę smyczkową (1962, poprawione w 1965),
• Jagiellonian Triptych, na orkiestrę smyczkową (oparte na wczesnych polskich pracach, 1966),
• Katyń Epitaph (1967, poprawiony w 1969),
• Concerto Festivo, bez dyrygenta (1979),
• Concertino, na kotły, perkusję oraz orkiestrę smyczkową (1979-1980),
• Paean, na zespół dęty (1980),
• Arbor Cosmica, 12 ewokacji na 12 instrumentów smyczkowych (lub orkiestrę smyczkową) (1983-1984),
• Harmony, na orkiestrę kameralną (1989).

Koncerty

• Koncert Gotycki (Concerto in modo antico), na trąbkę solo, dwie harfy, klawesyn i orkiestrę smyczkową (1951, oparty na wcześniejszych pracach, poprawiony w 1955),
• Koncert fortepianowy (1962, zmieniony w 1970, rekomponowany w 1972, pierwsza część Intrada dodana w 1982),
• Hommage à Chopin, na flet i małą orkiestrę smyczkową (1966 aranż utworu wokalnego z 1949),
• Koncert na skrzypce i orkiestrę (1971),
• Koncert fagotowy (1985) dedykowany pamięci ks. Jerzego Popiełuszki,
• Koncert wiolonczelowy (1991).

Muzyka wokalna

• Psalm, na solistę, chór i orkiestrę (1936, utwór dyplomowy, zaginiony w 1944),
• Pięć pieśni ludowych, na sopran lub chór sopranów, 2 flety, 2 klarnety i klarnet basowy (1940, zaginione w 1944, zrekonstruowane w 1945, anonimowy polski tekst),
• Cztery pieśni podziemnego ruchu oporu, na głos lub głosy unisono i fortepian (1943-44, polski tekst Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego),
• Hommage à Chopin, wokaliza na sopran i fortepian, oryginalnie nazwana Suita Polska (1949, poprawiona w 1955),
• Symphony of Peace, na chór i orkiestrę (1951, polski tekst Jarosława Iwaszkiewicza),
• Song to the Virgin Mary, na chór a cappella lub sześć głosów solo (1964, zmieniona w 1969, anonimowy łaciński tekst),
• Universal Prayer, kantata na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany (1968-69 angielski tekst Alexandra Pope’a),
• Invocation for Peace, kantata na głosy dziecięce, 2 trąbki i 2 puzony (lub instrumenty smyczkowe i dęte drewniane) (1972),
• Winter Solstice, na sopran, baryton, chór, 3 trąbki, 3 puzony, kotły i dzwonki (1972, angielski tekst Camilla Jessel),
• Love Song, na mezzosopran i harfę lub fortepian (1976, istnieje także wersja z orkiestrą smyczkową dodaną w 1991, angielski tekst Sir Philipa Sidneya),
• Dreamscapes, na mezzosopran i fortepian (1977, bez słów),
• Prayer to the Virgin of Skempe (Modlitwa do Matki Boskiej Skępskiej), na głos solowy lub chór unisono i organy (1990, polski tekst Jerzego Peterkiewicza).

Balety

Muzyka tworzone przez Andrzeja Panufnika była często wykorzystywana w balecie. Dwie z jego partytur baletowych powstały jako adaptacje wcześniejszych dzieł kompozytora.

• Cain and Abel (1968, adaptacja Sinfonia Sacra i Uwertury tragicznej oraz nowy materiał muzyczny),
• Miss Julie (1970, adaptacja Nokturnu, Rapsodii, Autumn Music i Polonia oraz nowy materiał muzyczny).

Muzyka kameralna

• Suita klasyczna, na kwartet smyczkowy (1933, zaginiona w 1944),
• Trio fortepianowe (1934, zaginione w 1944, zrekonstruowane w 1945, poprawione w 1977),
• Quintetto Accademico, na flet, obój, klarnet, waltornię i fagot (1953, zmienione w 1956, zagubione, a następnie znalezione w 1994),
• Triangles, na 3 flety i 3 wiolonczele (1972),
• String Quartet No. 1 (1976),
• String Quartet No. 2 Messages (1980),
• Song to the Virgin Mary, na sekstet smyczkowy (1987, opracowanie utworu wokalnego z 1964),
• String Sextet Train of Thoughts (1987),
• String Quartet No. 3 Wycinanki („Paper Cuts”) (1990).

Muzyka instrumentalna

• Wariacje, na fortepian (1933, zaginione w 1944),
• Twelve Miniature Studies, na fortepian, początkowo zatytułowane Krąg kwintowy (1947, zmienione w 1955 i 1964),
• Reflections, na fortepian (1968),
• Pentasonata, na fortepian (1984).

Utwory dla młodych wykonawców

• Two Lyric Pieces (1963),
• Thames Pageant, kantata dla młodych instrumentalistów i śpiewaków (1969, angielski tekst Camilli Jessel),
• A Procession for Peace (1982-3).

Nagrody

Andrzej Panufnik, wybitny kompozytor, zdobył wiele prestigious awards w ciągu swojej kariery, które potwierdzają jego talent i wkład w świat muzyki.

• I nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego w Krakowie za Nokturn na orkiestrę (1947),
• Nagroda miasta Krakowa za Kołysankę na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1948),
• I nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina w Warszawie za utwór Sinfonia rustica na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe (1948),
• Nagroda Państwowa II stopnia (1951),
• Nagroda Państwowa II stopnia za ilustrację muzyczną do filmu Wit Stwosz (Koncert Gotycki) (1952),
• I nagroda na Przedolimpijskim Konkursie Kompozytorskim zorganizowanym z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach za Uwerturę bohaterską na orkiestrę (1952),
• Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco za Sinfonia sacra na orkiestrę (1963),
• Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco za całokształt twórczości (1983),
• Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej (1990).

Upamiętnienie

Andrzej Panufnik, niezwykle utalentowany kompozytor, został upuamietniony na specjalnej tablicy honorowej, która oddaje hołd artystom, którzy w znaczący sposób przyczynili się do rozwoju polskiej kultury.

Tablica została zainstalowana w 2020 roku na budynku przy ulicy Odolańskiej 20 w Warszawie, a to właśnie w tym miejscu Panufnik mieszkał, pozostawiając po sobie niezatarte ślady w historii muzyki.

---

Oceń: Andrzej Panufnik

---