Antoni Szałowski

---

Życiorys

Antoni Szałowski był utalentowanym kompozytorem, który wywodził się z rodziny o bogatych tradycjach muzycznych. Już w 1912 roku rozpoczął swoją edukację muzyczną pod okiem ojca, ucząc się gry na skrzypcach. Następnie kontynuował naukę w Konserwatorium Warszawskim, gdzie pod kierunkiem Kazimierza Sikorskiego zgłębiał tajniki kompozycji, dyrygentury u Grzegorza Fitelberga, a także grę na fortepianie pod okiem Pawła Lewieckiego. Ukończył studia w 1930 roku, zyskując dyplom z wyróżnieniem.

W latach 1931–1936 Szałowski był uczniem Nadii Boulanger w Paryżu, gdzie zdecydował się zamieszkać na stałe. W 1936 roku, mimo propozycji objęcia posady profesora w Konserwatorium Warszawskim, odmówił, uważając, że życie we Francji stwarza dla niego bardziej rozwinięte możliwości oraz szersze zainteresowanie jego twórczością. Od 1931 był aktywnym członkiem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków (SMMP) w Paryżu, gdzie w 1933 roku objął stanowisko skarbnika, a w 1936 roku został wiceprezesem, by ostatecznie, pod koniec 1938 roku, objąć funkcję prezesa stowarzyszenia. Funkcję tę pełnił do roku 1950, z przerwą na czas II wojny światowej.

Podczas edukacji u Boulanger, Szałowski stworzył Uwerturę na orkiestrę, która zyskała wielką popularność tuż przed wybuchem II wojny światowej. W 1937 roku utwór ten zdobył złoty medal na Wystawie Światowej w Paryżu. Krytycy muzyczni, w tym Florent Schmitt, uznali go za wyjątkowy artysta i jednego z najbardziej obiecujących młodych kompozytorów swojego pokolenia. Usuccess Uwertury przyczynił się do tego, że w 1938 roku Szałowski odbył tournée koncertowe w Polsce.

Po wybuchu II wojny światowej zgłosił się do Armii Polskiej jako ochotnik, jednak w wyniku zawieszenia broni w 1940 roku nie został zmobilizowany. Przeniósł się na południe Francji, a w końcu 1945 roku wrócił do Paryża. Po wojnie jego muzyka cieszyła się uznaniem – utwory Szałowskiego były prezentowane na festiwalach muzyki współczesnej, m.in. w Amsterdamie (1948) i Frankfurcie nad Menem (1951). Jednakże po 1949 roku, w dobie stalinizmu w Polsce, jego twórczość podlegała cenzurze, co dotyczyło również jego wielu utworów. W 1952 roku został usunięty ze Związku Kompozytorów Polskich (ZKP).

Po politycznej odwilży w 1956 roku, podczas pierwszej Warszawskiej Jesieni wykonano jego Uwerturę. W późniejszych latach kompozycje Szałowskiego były wykonywane w Polsce, w przeciwieństwie do innych kompozytorów emigracyjnych, takich jak Roman Palester czy Andrzej Panufnik. W 1988 roku ZKP zorganizował konferencję Muzyka źle obecna, poświęconą twórczości polskich kompozytorów emigracyjnych, podczas której złożono hołd Szałowskiemu, dostrzegając jego znaczenie w historii polskiej muzyki.

W 1959 roku Szałowski poślubił Teresę Bończę-Uzdowską, absolwentkę Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego, która miała duży wpływ na jego zainteresowania sztuką średniowieczną. Zainspirowany jej pasjami, stworzył utworzy m.in. Wskrzeszenie Łazarza oraz Kantata. Współpracował z francuskim radiem, gdzie zamawiano jego utwory. W 1960 roku jego balet radiowy La femme têtue zdobył I nagrodę Radia i Telewizji Francuskiej, co było istotnym osiągnięciem, ponieważ był to pierwszy przypadek, gdy instytucja ta uhonorowała artystę niebędącego francuskim obywatelem.

Mimo licznych zamówień, Szałowski borykał się z trudnościami materialnymi przez wiele lat, a jego sytuacja była jeszcze gorsza z powodu braku francuskiego obywatelstwa, które uzyskał dopiero w 1970 roku dzięki pomocy Nadii Boulanger. Zmarł w 1973 roku na skutek ataku serca, kiedy próbował ratować swoją żonę, która upadła na podłogę.

Twórczość

Antoni Szałowski był kompozytorem, który tworzył głównie w stylu neoklasycyzmu. W jego wczesnych dziełach dostrzegalne są również wpływy znakomitego Karola Szymanowskiego. W dorobku artysty znajduje się szeroka gama utworów, w tym orkiestrowe, kameralne, sceniczne (w tym balety), a także różnorodne miniatury, takie jak utwory skrzypcowe czy fortepianowe, oraz pieśni. Prace Szałowskiego cechuje pojęcie „sérénité”, które symbolizuje pogodę ducha oraz harmonię w muzyce. Jego kompozycje łączą w sobie głębokie emocje, w tym humor, z logiczną konstrukcją.

Za jedno z najwybitniejszych dzieł Szałowskiego uznawana jest Uwertura z 1936 roku. Bogusław Schaeffer charakteryzował ją mianem „najdoskonalszej uwertury w polskim repertuarze współczesnym”. Nie tylko doceniano jej wartość artystyczną, ale również w roku 2018 wybrano Uwerturę jedną z stu polskich kompozycji do projektu „100 na 100. Muzyczne dekady wolności”. Twórcy projektu stwierdzili, że: „Uwertura była sensacją, potem legendą, aż stała się w końcu zabytkiem”.

Po zakończeniu II wojny światowej Szałowski nie zmienił znacząco swojego stylu, mimo dominacji nowych prądów w muzyce poważnej. Efektem tego była rosnąca tendencja do postrzegania jego twórczości jako niemodnej, pomimo licznych uznania dla jego kompozytorskiego rzemiosła. Dopiero na końcu swojej kariery kompozytor zaczął wprowadzać zmiany w klasycznej formie, co można zauważyć w dziele Muzyka na smyczki, gdzie reinterpretował tradycyjny model formy sonatowej.

Tuż po jego śmierci, w 1976 roku w Polsce miało miejsce wykonanie ostatniego dzieła Szałowskiego – Sześć szkiców na orkiestrę kameralną. Eksperci, tacy jak Zygmunt Mycielski oraz Władysław Malinowski, którzy brali udział w ocenie tego koncertu, zauważyli, że późna twórczość kompozytora zdecydowanie wykraczała poza ramy neoklasycyzmu. Elżbieta Szczurko, autorka monografii poświęconej Szałowskiemu, podkreśla, że jego muzyka, choć sporadycznie wykonywana, wciąż wymaga głębszego utrwalenia w polskim krajobrazie muzycznym.

Najważniejsze utwory

Twórczość Antoniego Szałowskiego obejmuje imponującą gamę kompozycji, które zostały zebrane w chronologicznym porządku na podstawie dostępnych źródeł. Warto zwrócić uwagę na szczególnie istotne utwory, które zostały wyróżnione w „Przewodniku koncertowym”. Poniżej przedstawiamy zbiór najważniejszych dzieł:

• Trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian (1926),
• Dwie pieśni na głos z orkiestrą (1927),
• Wariacje symfoniczne (1928),
• Kwartet smyczkowy nr 1 (1928),
• Preludium na skrzypce i fortepian (1928),
• Mazurek na fortepian (1928),
• Kaprys na orkiestrę (1929),
• Koncert fortepianowy (1930),
• Sonet na sopran i orkiestrę kameralną (1931),
• Suitę na skrzypce i fortepian (1931),
• Sonata fortepianowa (1932),
• Kołysanka na skrzypce i fortepian (1932),
• Partita na wiolonczelę solo (1933),
• Sonatina nr 1 na fortepian (1933),
• Kwartet smyczkowy nr 2 (1934),
• Andante na skrzypce i fortepian (1934),
• Melodia na fortepian (1935),
• Trzy pieśni dla Zygmunta na głos z towarzyszeniem fortepianu (1935),
• Aria i burleska na wiolonczelę i fortepian (1936),
• Uwertura na orkiestrę (1936),
• Kwartet smyczkowy nr 3 (1936),
• Trio na obój, klarnet i fagot (1936),
• Mała humoreska na fortepian (1936),
• Sonatina na klarnet i fortepian (1936),
• Perpetuum mobile na fortepian (1936),
• Symfonia (1939),
• Duo na flet i klarnet (1939),
• Kolędy na głos i organy (1939),
• Sinfonietta na orkiestrę symfoniczną (1940),
• Duet na skrzypce i wiolonczelę (1941),
• Concertino na smyczki (1942),
• Partita na orkiestrę (1942),
• Trzy pieśni ludowe na sopran i fortepian (1942),
• Trzy utwory na harmonium (1943),
• Zaczarowana oberża [wersja I – sceniczna], balet w 1 odsłonie (1945),
• Zaczarowana oberża [wersja II – koncertowa], fragmenty symfoniczne (1945),
• Sonatina na obój i fortepian (1946),
• Pastorales na flet i trio smyczkowe (1947),
• Tryptyk na orkiestrę symfoniczną (1950),
• Divertimento baletowe na orkiestrę (1950),
• Dwie pieśni ludowe na głos i fortepian (1950),
• Study na fortepian (1950),
• Concertino na flet i orkiestrę smyczkową (1951),
• Utwory dla dzieci na skrzypce i fortepian (1951),
• Suitę na orkiestrę symfoniczną (1952),
• Musique de brasserie na orkiestrę kameralną (1952),
• Ametyst na klawesyn (1953),
• Indicatifs na dwie trąbki i bęben (1953),
• Koncert skrzypcowy (1954),
• Partita na orkiestrę kameralną (1954),
• Kwintet na flet, obój, klarnet, fagot i róg (1954),
• L’autre na chór i orkiestrę kameralną (1954),
• Divertimento na obój, klarnet i fagot (1955),
• Radio-musique na orkiestrę (1955),
• Kwartet smyczkowy nr 4 (1956),
• Pieśni ludowe na głos i fortepian (1956),
• Aria i toccata na orkiestrę kameralną (1957),
• Sonatina nr 2 na fortepian (1957),
• Bagatela na orkiestrę (1958),
• Moto perpetuo na orkiestrę (1958),
• Mały kaprys na orkiestrę (1958),
• Koncert na obój, klarnet i fagot z orkiestrą (1958),
• La femme têtue, balet radiowy (1958),
• Mazurek na orkiestrę (1959),
• Wskrzeszenie Łazarza na orkiestrę (1960),
• Taniec na orkiestrę (1960),
• Kantata na głosy żeńskie i orkiestrę kameralną (1960),
• Indicatifs na orkiestrę (1960),
• Intermezzo na orkiestrę (1961),
• Allegretto [wersja I] na fagot i fortepian (1962),
• Allegretto [wersja II] na fagot i orkiestrę (1962),
• Cudowna podróż Suzanne Michel na orkiestrę kameralną, chór i solistów (1962),
• Kołysanka dla Clémentine na orkiestrę (1964),
• Pater noster na głos i organy (1966),
• Dwa utwory na fale Martenota (1968),
• Muzyka na smyczki (1970),
• Sześć szkiców na orkiestrę kameralną (1972).

Nagrody i wyróżnienia

Antoni Szałowski, znany ze swojego znaczącego wkładu w świat muzyczny, otrzymał liczne nagrody oraz wyróżnienia, które podkreślają jego talent i osiągnięcia.

• złoty medal na Wystawie Światowej w Paryżu (1937),
• stypendia fundacji L. Boulanger w Bostonie (1944 oraz 1946),
• nagroda Polskich Oddziałów Wartowniczych Armii Amerykańskiej w Europie (1955),
• pierwsza nagroda Radia i Telewizji Francuskiej za „La femme tétue” (1960),
• nagroda Fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1972).

---

Oceń: Antoni Szałowski

---