Zegar Zamku Królewskiego w Warszawie

---

Historia

1622 – 1656

W 1622 roku, po finalizacji budowy Wieży Zegarowej Zamku Królewskiego w Warszawie, zamontowano zegar, który stał się jednym z prekursorów publicznych mechanizmów czasu w stolicy. Wcześniej, w pierwszej części XV wieku, działał już zegar w ratuszu miejskim na Rynku Starego Miasta, choć nie zachował się do naszych czasów.

Mechanizm, wg tradycji przypisywany warszawskiemu zegarmistrzowi Janowi Sulejowi lub, z kolei według innych źródeł, mistrzowi Gerardo Priami z Florencji, był wyposażony w cztery tarcze, wykonane z miedzi, z bogato złoconymi cyframi i wskazówkami. Zegar wyposażony był również w dwa dzwony, które odlał gdański ludwisarz Gerhard Benninck.

Niestety, konstrukcja pewnego dnia doznała poważnych uszkodzeń podczas najazdu szwedzkiego w 1656 roku, na skutek czego zniszczono nie tylko zegar, ale i wieżę. Odbudowę wieży przeprowadzono w 1667 roku, jednak nie ma tragicznych doniesień o zegarze w zachowanych relacjach.

XVIII w. – 1939

Przechodząc do połowy XVIII wieku, według Inwentarza Zamkowego z 1769 roku, pieczę nad zegarem sprawował nadworny zegarmistrz królewski, Daniel Schepcke. Wprowadzenie zegara zostało opisane w Inwentarzu, w którym możemy przeczytać:

„Zegar Wielki nowo sporządzony, ze sztuk Żelaznych kwadranse y godziny bijący […], a nad Zegarem Schody do Kopuły, w ktorey są dwa dzwony wielkie metallowe ieden do kwadransow, drugi do godzin.”

Pojawił się nowy mechanizm wybijający kwadranse i godziny, a jego konstrukcja opierała się na mechanizmie z regulatorem wahadłowym oraz wychwytem hakowym, w przeciwieństwie do starszego modelu korzystającego z regulatora kolebnikowego.

Po śmierci Schepcke`go w 1775 roku, urząd nadwornego zegarmistrza objął Franciszek Gugenmus, jeden z czołowych zegarmistrzów Warszawy tego okresu, będący starszym cechu zegarmistrzów. W końcu XIX i na początku XX wieku dolny namierzał zegar, prowadzony przez firmę Ferdynanda Woronieckiego z siedzibą na ul. Ossolińskich w Warszawie, nakręcając go co trzy dni.

II wojna światowa

W dramatycznym dniu 17 września 1939 roku zegar został zniszczony, gdy wieża uległa pożarowi spowodowanemu bombardowaniem oraz ostrzałowi. W tym momencie wskazówki zegara zatrzymały się na godzinie 11 i pozostały w tym stanie aż do 1944 roku, kiedy hitlerowcy wysadzili zamek, pozostawiając po sobie kolejną bliżej nieznaną historię.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny podczas prac porządkowych na terenie Zamku Królewskiego odkryto jedynie fragment jednej z czterech tarcz, mocno zniszczone wskazówki oraz jedną z czterech przekładni wskazówkowych. Niestety, żaden z elementów głównego mechanizmu nie ocalał.

Budowa nowego zegara 1971 – 1974

W styczniu 1971 roku, po ogłoszeniu decyzji o odbudowie Zamku Królewskiego, warszawscy zegarmistrze rozpoczęli prace nad nowym zegarem. W marcu 1972 roku powołano Zespół Budowy Zegara przy Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników w Warszawie. Prace były prowadzone przez mistrza zegarmistrzowskiego Władysława Zaleskiego oraz jego zastępcę, Eugeniusza Wójcika. Do zespołu dołączył również ekspert, docent dr inż. Zdzisław Mrugalski, pracownik Politechniki Warszawskiej.

Koncepcję konstrukcyjną i projekt zegara opracował inż. Marek Górski. W skład zespołu wchodzili także inni wybitni artyści i rzemieślnicy, w tym: Zbigniew Cegielski – grawer, Stanisław Gałązka – zegarmistrz, Wacław Makowski – cyzeler, i wielu innych.

Zegar powstał w ramach czynu społecznego, a fundusze na jego odbudowę zbierały prywatne osoby oraz członkowie Zespołu Budowy Zegara. Montaż mechanizmu następował w pomieszczeniach udostępnionych przy ul. Bugaj 14, a jego pierwsza publiczna prezentacja miała miejsce w Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych na ulicy Piekarskiej 20, na początku lipca 1974 roku.

W czerwcu 1974 roku na placu Zamkowym pojawiły się tarcze zegarowe, które były prezentowane mieszkańcom przed ich montażem (26–27 czerwca). Dnia 6 lipca przywieziono mechanizm zegara, który następnie dźwigiem umieszczono na wieży. Uroczyste uruchomienie nowego zegara miało miejsce 19 lipca 1974 roku o godzinie 11.15.

Opis zegara

Tarcze zegara

Dokumentacja związana z zewnętrznym wyglądem zegara, obejmująca jego tarcze oraz wskazówki, została dokładnie odtworzona na podstawie zachowanych fragmentów, jak również przedwojennych fotografii. Dokonał tego zespół badawczy z Politechniki Warszawskiej pod przewodnictwem prof. inż. arch. Stanisława Marzyńskiego. Na podstawie stworzonych materiałów kilku członków Zespołu Budowy Zegara przystąpiło do produkcji czterech tarcz oraz czterech par wskazówek.

Kwadratowe tarcze, o bokach mierzących 282 cm, składają się z wielu arkuszy blachy miedzianej, które połączono ze sobą i osadzono na szkieletach wykonanych ze stali nierdzewnej. Cyfry, dekoracyjne rozetki oraz obramowania tarcz także wyprodukowano z miedzi i pokryto złotą powłoką. Wskazówki, osiągające długości: godzinowej – 174 cm oraz minutowej – 205 cm, stworzono z miedzianych prętów z artystycznie zdobionymi końcówkami, również pokrytymi złotem. Na jednej z tarcz, skierowanej w stronę Dziedzińca Wielkiego, widnieje liczba 1622, co wskazuje na rok, w którym zbudowano pierwszy zegar.

Proces montażu tarcz odbył się w hangarach Nadwiślańskiej Jednostki MSW pod nadzorem członka Zespołu Budowy Zegara, Jana Stefanka. Zespół pracował także z grupą żołnierzy tej jednostki pod dowództwem por. Kazimierza Wąsowicza. W trakcie montażu należało pokryć stalowe konstrukcje miedzianą blachą i zamontować cyfry, okręgi oraz rozetki, zgodnie z wcześniej opracowaną dokumentacją.

Tarcze zegara na Zamku Królewskim różnią się między sobą. Poza tarczą z datą od strony Dziedzińca Wielkiego, twarze umieszczonych centralnie „słoneczek” na każdej z tarcz wyrażają różne emocje: „smutek”, „obojętność”, „uśmiech” oraz „wesołość”. Materiał na wykonanie tarcz pozyskano w ramach publicznej zbiórki organizowanej przez Zespół Budowy Zegara.

Dzwony zegarowe

Dwa dzwony, zainstalowane w hełmie wieży, zostały wykonane społecznie przez ludwisarza Antoniego Kruszewskiego z Węgrowa, przy wsparciu jego synów, Adama i Andrzeja. Większy dzwon, używany do wybicia godzin, waży 860 kg i wydaje dźwięk w tonacji „G”, podczas gdy mniejszy dzwon – przeznaczony do oznaczania kwadransów – waży 440 kg i brzmi „Ais”. Dzwony były gotowe 26 października 1973 roku, a ich prezentacja dla publiczności miała miejsce w reprezentacyjnym budynku Cechu już od kwietnia 1974 roku.

Przed transportem dzwonów na Zamek Królewski przeprowadzono szereg prób z różnymi młotkami oraz miejscami uderzenia, aby uzyskać optymalny dźwięk. Surowiec na wykonanie dzwonów pozyskano podczas zbiórki metali kolorowych, także zorganizowanej przez Zespół Budowy Zegara.

Mechanizm zegara

Mechanika zegara została skonstruowana z różnych komponentów, zapewniających precyzyjne działanie. Naciąg składa się z silnika elektrycznego sterowanego za pomocą systemu wyłączników oraz przekładni ślimakowej. Napęd jest obciążnikowy, z obciążnikami wiszącymi na „łańcuchach bez końca”, które podciągane są poprzez silnik elektryczny. Wszystkie koła zębate w przekładni cechują się zarysem ewolwentowym, a najcięższe wałki są osadzone na łożyskach kulkowych, podczas gdy pozostałe mają łożyska ślizgowe porowate (samosmarujące).

Pośredni napęd różnicowy z obciążnikiem eliminuje wahania powodowane przez różne czynniki, takie jak oblodzenie wskazówek czy silne wiatry. Zastosowanie tego rozwiązania zapewnia stabilniejszy moment napędowy. Dodatkowo, mechanizm zastosował wychwyt kotwiczny Grahama, co zwiększa precyzję działania w porównaniu do innych znanych rozwiązań. Oscylator to wahadło sekundowe, które działa w systemie Rieflera, a z uwagi na cztery tarcze zegara, konieczne było opracowanie rozdzielnika sygnału wzorcowego dla każdej z nich.

Przekładnia wskazań transmituje sygnał oznaczający upływ minut. Aby napędzić wskazówkę godzinową, niezbędna jest dodatkowa przekładnia dla każdej tarczy. Płyty łożyskowe zegara zaprojektowano jako jednolite, odlewane z elementów stali, łączone za pomocą dystansowych słupków. Oprócz podstawowego mechanizmu chodu, zegar jest wyposażony w koła zapadowe, które aktywują mechanizmy bicia godzin i kwadransów, napędzane oddzielnymi obciążnikami. Dzięki odpowiedniemu doborowi przełożeń, możliwe stało się ich jednoczesne naciąganie przez ten sam silnik elektryczny. W dokumentacji zegara Zamku Królewskiego zawarto informacje dotyczące zakazu wykorzystywania jej do budowy innego zegara, co potwierdza złożony do archiwum Zespołu Budowy Zegara.

Opieka nad zegarem

Do uruchomienia zegara na Zamku Królewskim w Warszawie, do końca XX wieku, konserwację jego mechanizmu prowadzili w czynie społecznym budowniczowie. To właśnie ich zaangażowanie w pielęgnację tego historycznego urządzenia było nieocenione w tym okresie.

Od roku 2000 mechanizm zegara znajduje się pod opieką firmy, której właścicielem był jeden ze współbudowniczych zegara, Marek Górski. Po jego odejściu, odpowiedzialność za konserwację przejął jego syn, Bartłomiej.

---

Oceń: Zegar Zamku Królewskiego w Warszawie

---